Dada önce Ahmet Taşağıl’ın yazdığı "Bilge Türk Tonyukuk" kitabını okumuş ve hakkında bir değerlendirme yazısı yazmıştım. Bu kitabı da internet sitelerinde kitap incelemekleri yaparken gördüm. “Tonyukuk” ismi dikkatimi çekti ve incelemeye başladım. İlk önce Ahmet Taşağıl’ın kitabıyla aynı ismi vermişler, öyleyse muhtevası da aynıdır diye düşündüm. Fakat daha sonra yaptığım incelemede aralarındaki farklılıklar isimde başlıyordu. Ahmet Taşağıl kitabına “Bilge Türk” Tonyukuk derken Erhan Aydın ise “Türklerin Bilge Atası” Tonyukuk demiş olduklarını tespit ettim.
Erhan Aydın’ın “Türklerin Bilge Atası Tonyukuk” kitabı ilk baskısını Ekim 2019 tarihinde yapmış, elimizdeki dördüncü baskı ise Şubat 2021 de yapılmış, yani 17 ay gibi kısa bir sürede tam dördüncü baskıya ulaşmış bir kitap.
Kitap; Ön Söz, Giriş, Tonyukuk ve Yazıt ile İlgili Yapılan Çalışmalar, Tonyukuk Kim?, Tonyukuk’un Adı, Tonyukuk’un Unvan ve Görevleri, Tonyukuk’un Yazıtı, Tonyukuk Yazıtında Neler Anlatılmıştır?, Tonyukuk Yazıtındaki Sözcüklerin Konu Tasnifi,Sözcük Dizini, Kaynaklar, Tonyukuk Yazıtının Türk Runik Harfli Metni-Yeni Türk Harflerine Aktarımı ve Günümüz Türkçesine Çevirisi, Tonyukuk Yazıtının Runik Harfli Metni, Çizim ve Fotoğraflar, İndeks bölümlerinden oluşmakta ve 218 sayfadan müteşekkildir.
Ahmet Taşağıl’ın Bilge Türk Tonyukuk” kitabı tamamen Tonyukuk’un yaşadıklarını ve zamanının tarihi olaylarını anlatan bir tarih kitabı iken, Erhan Aydın’ın “Türklerin Bilge Atası Tonyukuk” kitabı yazıtlar hakkında teknik bilgi vermekte ve Runik Türk alfabesi ile Türkiye Türkçesi arasındaki benzerlikler farklılıklar ile günümüz Türkiye Türkçesine çevirmede takip edilen usullerden, çevrilmiş metinin muhtevasından, yazıtların boyutlarından, hangi cephede neler yazdığından, kaç satırdan oluştuğundan, okuma farklılıklarının sebeplerinden veaynı kelimenin aynı yazıtta farklı yazılış sebeplerinden bahsetmektedir.
“Bu gün elimizde Türk runik harfleriyle yazılmış beş yüzün üzerinde metin bulunmaktadır.” (S:7) bu metinlerin küçük bir bölümü kâğıda yazılmıştır.1893 yılında Vilhelm Thomsen’in Türk Runik harfli eski Türk yazısını çözmesiyle Türk Runik harfli yazıt üzerindeki çalışmalar başlamıştır. Sekiz ünlü dört harfle gösterilir, ancak kısa ve uzun ünlülerle ünlü sayısı on altıya çıkmaktadır. Türk Runik alfabesi dediğimiz bu harf sistemi otuz sekiz harften meydana gelmektedir.
Türk Runik yazısıyla yazılmış ilk yazıt 1721 yılında İsveçli Strahlenberg ve Rus Messerchmidt tarafından Uybat Irmağının sol kıyısında bulurlar ve bu ilk yazıta “E 32” koduyla kodlarlar ve Uybat III adını verirler. Buldukları başka bir yazıta da “E37” kodunu ve Tuna III adını vermişlerdir. Tonyukuk yazıtı 1897 yılında Yelizaveta Nikolayeva Klements tarfından Moğolistan’ın başkenti Ulan Batur’a yaklaşık 60 km doğusundaki Nalayh kasabasına yakın bir yerde bulunmuştur. Erhan Aydın Tonyukuk yazıtıyla ilgili yapılan bilimsel çalışmaları Wilhelm Radloff’un 1898 yılında yaptığı ilk bilimsel çalışmadan başlayarak yıllara göre dağılımını 2019 yılına kadar olmak üzere 12 sayfada teker teker saymıştır.
Erhan Aydın Tonyukuk’un kim olduğunu yine onun yazdırıp diktirdiği iki taştan oluşan yazıtın ilgili satırının “Bilge tonukuk ben özüm tawgaç eline kılıntım türk bodun tawgaçka körür erti / Bilge Tonyukuk, ben kendim Çin ülkesinde yaratıldım. (O sıralar) Köktürk halkı Çin’e tabi idi.” (S.29) olduğunu ve Tonyukuk’un Çin’de doğduğunu haber verdiğini yazmaktadır. Tonyukuk’un doğum tarihi kesin olarak bilinemiyor. Sir Gerard Clauson’a göre Liu Mau Tsai’nin yayınladığı Tang Hanedanlığı yıllıklarına dayanarak 646 yılı olduğunu tahmin eder. Ancak Louis Bazin de Liu’nun verdiği bilgilere göre kızının eşi Bilge Kağan’ın öldürülmesinin 734 yılında öldürülüp dul kalması ile ilgili Çin Kaynaklarından hareketle Tonyukuk’un 646’dan az önce doğmuş ve 726 yılı civarında seksen yaşında ölmüş olduğunu ileri sürer. Yani Tonyukuk 630-681yılları arası doğmuş olmalı, biraz daha tahmin yürütülecek olursa 640 yılını ileri sürmek mümkündür. Ahmet Bican Ercilasun’a göre Tonyukuk ile Ashide Yuanzhen’in aynı kişi olduğu genel kabul görmektedir.
Erhan Aydın’a göre Tonyukuk’un adı ve bu adın ifade ettiği anlam oldukça problemlidir. Okunuş ve anlamı konusunda görüş birliği yoktur. Tonyukuk da okunmuştur, Tunyukuk da.”Karşgarlı Mahmud’un Divanu Lügati’t-Türk’teki (tun) ‘ilk, birinci’ sözcüğü olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Buradan hareket eden bazı Türkologlar, söz konusu tun sözcüğünün tanıklığında Tonyukuk adını Tunyukuk olarak okumaktadır.” (S:57) Tonyukuk veya Tunyukuk okunsa da ne alam ifade etiği hususunda türlü görüşler vardır. A.Ulvi Elöve’ye göre ad değil unvandır. Bu yüzden ‘tun yokuk’ biçiminde okunmalı ve ’baş, yüce, en baştaki büyük, birinci derecede veya birinci olarak güncellenmiş olan’ anlamı verilmelidir. Sergey G. Klyaştornıy’a göre ‘saklamak, korumak’ anlamındaki ton-yuk-uk- fiilinden yapılmış olup Uygur hukuk belgelerinde de tespit edilmiştir. Buradan yola çıkanlar Tonyukuk adına ‘saklanan, korunan şey, kıymet, hazine, ziynet, anlamı vermişlerdir. Türk runik harfli eski Türk yazıtlarının bütününde Tonyukuk adı üç farklı yazıtta ve iki farklı yazım ile toplam on dört kez tespit edilmiştir. Yine Erhan Aydın’ın yazıp aktardıklarından Tonyukuk kelimesinin ad mı unvan mı olduğu konusunda şöyle bir ayrıma gidebiliriz. Küli Çor’un asıl adının Tonyukuk olduğunu, dolayısıyla Küli Çor’un ölümünün 716 yılından sonra olmasının mümkün olmadığı için bu yıldan sonraki kullanılan Tonyukuk kelimesinin unvan olarak kullanıldığı soncuna varabiliriz.
Tonyukuk’un kullandığı “Bilge” unvanı bilgili akil kimse manasında ve askeri görevlerinin dışında da devlet yönetimi ve idari bakımdan da yetkin biri olduğunu ifade etmek için kullandığını, “Boyla, Baga, Tarkan” unvanlarının da farklı askeri unvanlar olduğunu, askeri alanda farklı kulvarlarda da yetkinliğini, askeri sahaya hâkimiyetini anlatmaya çalıştığını ifade edebiliriz.
Tonyukuk yazıtının Köl Tegin ve Bilge Kağan yazıtlarıyla birlikte anılarak Orhon Yazıtları ya da Orhon Abideleri olarak anılmasına rağmen Tonyukuk Yazıtı Köl Tegin ve Bilge Kağan yazıtlarının bulunduğu Orhon Irmağı civarındaki Koşo-Çaydam bölgesi arasında 420 km mesafe bulunan Bain-Tsokto bölgesinde olduğu bilinmektedir. Tonyukuk Bilge kağan zamanında devlet işlerinden el çektirilmişti. Çünkü o taht mücadelesinde Bilge Kağanı değil Kapkan Kağanın oğlu İnel Kağanı desteklemişti. Tonyukuk Yazıtı en erken 716 yılı Bilge Kağanın tahta çıktığı yılda dikilmiş olabileceği tahmin edilse de 716-734 yılları arasında dikildiği tahmini daha doğru olur. Osman F. Sertkaya, Tonyukuk’un kendi yazıtında Köl Tegin ve Bilge Kağana cevap verdiği gerekçesiyle yazıtın yazılıp dikilme tarihini 732-734 yılları arasında olabileceğini söylemiştir. Erhan Aydın da Köl Tegin ve Bilge Kağan yazıtlarında yazılanlara cevaplar verdiği için bu tarihin en doğru tarih olduğunu söyler. Tonyukuk’un kızı Pofu Katun’un Bilge Kağan ile tarihi belli olmasa da evli olmasına rağmen tahta mücadelesinde damadı Bilge Kağanı desteklememesi ilginç bulunmaktadır. Tonyukuk’un devlet işlerinden el çektirilmesinin sebebi olarak da bu taht mücadelesi sırasındaki tutumu olduğu düşünülmüştür.
Erhan Aydın, Tonyukuk yazıtının batı yüzünün4. Satırının sonu ile 5. ve 6. Satırda batı seferi sırasında yaşanan gelişmeleri anlatmaya devam ettiğini 4,5 ve 6 satırlarında “(4) Ekinti kün (5) örtçe kızıp ketli sünüşdümüz bizinte eki uçı sınarça artuk erti tenri yarlıkadok üçün üküş teyin (6) karkmadımız sünüşdümüz” yazdığını bunun da “(4)İkinci gün (5) ateş gibi kızmış (bir halde) geldiler. Savaştık. (onların) iki kanadı bizim yarımızdan fazlaydı. (Ebedi) gök lütfettiği için, (sayıca) çoklar diye (6) korkmadık. Savaştık.” (S:130) manasına geldiğini aktarmış ve şu yorumu yapmıştır. “Bu mücadelede de başarının anahtarı olarak Tanrı’nın lütfu yani yardımının gösterilmiş olmasına şaşırmamak gerekir.” (S:130)
Hz. Muhammed (s.a.s.) 571 yılında doğdu ve 40 yaşına geldiği zaman kendisinde bazı değişiklikler görülmeye başladı. Hz. Muhammed (s.a.s.) Milâdi 610 yılının Ramazan ayında bir pazartesi gecesi yine Hira dağındaki mağaraya çekilmiş, bütün varlığı ile Allah’a yönelmişti. Bu sırada Cebrail (s.a.s.) kendisine göründü ve ilk ayet olan “Oku” ayetini indirdi. Tonyukuk yaklaşık 640 yılında doğmuş ve Tonyukuk Yazıtını, 720-725 senelerinde bizzat Tonyukuk'un kendisi tarafından dikilmiştir. İslamiyet’in Hz. Peygambere indirilmeye başlayıp 632 yılında tamama ermesi dikkate alınacak olursa İslamiyet’in inişinden 110 yıl tamama erdirilmesinden 88 yıl sonra dikilmiştir.
İslam da Tanrının yardımı ve az olmanın savaşın neticesini olumsuz etkilemeyeceğini, hatta bazen sayıca fazla olsak da Allah dilemedikten sonra galip gelemeyeceğimizi vurgulamıştır. “Hani müşriklerle Bedir’de savaşmak zorunlu hale gelince siz yardım için Rabbinize yakarmıştınız. O da, bu yakarışınıza ‘Ben size ardı ardına inecek bin melekle yardım edeceğim’ diye karşılık vermişti. (Enfâl Suresi, Ayet:9) Allah bu yardımı size sırf müjde olsun ve böylece kaygı dolu gönülleriniz yatışıp huzur bulsun diye yapmıştı. Bilesiniz ki, zafer garantili yardım ancak Allah’tan gelir. Şüphesiz Allah üstün kudret sahibidir. Her buyruğu ve fiili mutlak isabetlidir. (Enfâl Suresi, Ayet:10) Bedir’de savaşmadan önceki gece gözünüze uyku girmediği için, Allah o zaman da lütfüyle teveccüh buyurup gönlünüze sükûnet ve güven duygusu bahşetmek üzere sizi hoş ve hafif bir uykuya daldırmıştı. Ayrıca sizi hem arınmak hem de şeytani vesveselerden kurtarmak ve böylece cesaretinizi artırarak savaş meydanında daha sağlam durmanızı sağlamak
için üzerinize gökten yağmur yağdırmıştı.( Enfâl Suresi, Ayet:11) Yine o zaman Rabbin meleklere şöyle vahyetmişti: ‘Ben sizinle beraberim. Haydi, mü’minleri yüreklendirin. Ben, o kâfirlerin gönüllerine korku salacağım. Haydi, onların boyunlarını vurun, parmaklarını kırın, tamamen etkisiz hale getirin. (Enfâl Suresi, Ayet: 12) Evet bunun böyle olması gerekiyordu. Çünkü o müşrikler Allah’a ve elçisine karşı çıkıp meydan okudular...(Enfâl Suresi, Ayet:13) İşte o gün çarpışma sırasında içinizden iki gurup paniğe kapılıp dağılmanın eşiğine gelmişti. Oysa Allah onların velîsi ve yardımcısıydı. Böyle bir durumda mü’minler sadece Allah’a güvenmeliydiler. (Âl-i İmrân Suresi, Ayet:122) Nitekim siz oldukça zayıf bir durumdayken Allah size Bedir savaşında yardım etmişti. O halde Allah’a karşı sorumluluğunuzun bilincinde olun ve böylece ona minnettarlığınızı gösterin.( Âl-i İmrân Suresi, Ayet:123)” Türklerin İslamiyet’ten önce de İslam akaidine benzer bir inanca sahip olduklarını ve Tanrı’nın kendilerine yardım ettiğine inandıklarını göstermesi bakımından Tonyukuk yazıtının yukarıdaki aktarılan metninin şahit olabileceği aşikârdır.
Ahmet Taşağıl’ın yazdığı “Bilge Türk Tonyukuk” kitabı 2020 yılının Kasım ayında basılmış ve ilk kez ortaya çıkmıştır. Erhan Aydın’ın “Türklerin Bilge Atası Tonyukuk” kitabı ise ilk baskısını 2019 yılı Ekim ayında Ahmet Taşağıl’ın kitabından 13 ay önce basılıp meydana çıkmıştır. Erhan Aydın kitabında daha çok Türk Runik harfli alfabenin anlaşılmasıyla ilgi, yazıtların anlaşılmasıyla ilgili ve Tonyukuk İsim ve Unvanının kullanıldıkları yerlerdeki kullanımlarının doğru anlaşılmasıyla ilgili teknik konulardan bahsederken Ahmet Taşağıl’ın kitabı Tonyukuk’un bir devlet adamı, vezir olarak katılmış olduğu savaşları ve olayları tarihi vechesiyle anlatan bir tarih kitabı olaması aralarındaki en bariz farktır. Bu kitaplar okunurken peş peşe okunmalı ve birlikte değerlendirilmelidir. Ancak o zaman Tonyukuk tam ve eksiksiz olarak anlaşılıp bilinecektir.
Yazarın tüm yazılarını okumak için tıklayınız.
