Mehmet Kaplan
01 Ocak 1970
Akademisyen, yazar
Araştırmacı, eleştirmen
Türk Edebiyat Tarihi
1915 yılında Eskişehir’in Sivrihisar ilçesinde doğdu. İlk ve orta tahsilini Sivrihisar ve Eskişehir’de tamamladı. 1935 yılında girdiği İstanbul Yüksek Öğretmen Okulu Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünü 1939’da bitirerek, aynı bölüme asistan oldu.
1942 yılında Namık Kemal hakkında yaptığı araştırma ile doktor, 1946’da da Tevfik Fikret üzerine yaptığı inceleme ile doçent, 1952 yılında da Yeni Türk Edebiyatı sahasında profesör ünvanını aldı.
1958 yılında Erzurum Atatürk Üniversitesi'ni kurmakla görevlendirilen kurucu profesörler arasında yer aldı. Bu üniversitenin Edebiyat Fakültesi Dekanlığı, Rektör Yardımcılığı ve Vekilliği görevlerinde bulundu. Prof. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın ölümü üzerine İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Yeni Türk Edebiyatı Kürsüsü Başkanlığını yaptı.
Yazı hayatına 1939’da başlayan Mehmet Kaplan, Yeni Türk Edebiyatı profesörü olmasına rağmen, Türk Edebiyatını bir bütün olarak ele alıp, edebiyatımızın sadece bir devrine bağlı kalmadan, belli başlı metinlerini incelemiştir. Onun edebiyatımıza getirdiği en büyük yenilik, metin tahlili metodudur. İncelemeye başladığı her metne, bu metodunu büyük bir ustalıkla uygulamasını bilen Mehmet Kaplan sahip olduğu geniş kültürü sayesinde edebi metinleri tarihi ve sosyal çevreleri içinde değerlendirmiştir. Edebi eserlerde insan faktörüne ve tiplerine çok dikkat etmiş, eserlerde anlatılan insanların zaman, mekan ve çevreleriyle birlikte var olduklarına devamlı şekilde dikkat çekmiştir.
Fransız filozofu Alain’in, yazarak düşünme görüşünü benimseyen Mehmet Kaplan, edebi meselelerin ağır bastığı çeşitli konular üzerinde fikirlerini, deneme türündeki yazılarıyla; İnkılapçı Gençlik, Hareket, İstanbul, Bayrak, Hisar, Türk Edebiyatı, Meydan, Türk Yurdu, Türk Kültürü, Türk Düşüncesi ve Milli Kültür gibi dergilerde yayınlamıştır. Bu mecmualarda çıkan denemelerinin bir kısmı; Nesillerin Ruhu (1967), Büyük Türkiye Rüyası (1969), Edebiyatımızın İçinden (1976) isimleriyle kitap haline getirilmiştir.
Yazıldığı devirlerin ana meselelerini yansıtan edebi eserleri seçip tahlil eden Mehmet Kaplan, bu tür eserlerden hareket ederek, bilhassa Tanzimat sonrası edebiyatımızın geçirdiği merhaleleri tesbit etmiştir. İncelediği her şairi, kendisinden öncekilere ve geleneğe bağlılık veya gelenekten ayrılma açısından değerlendiren, şairlerin dünyalarını ve şahsiyetlerini ortaya koyduğu iki cildi bulan geniş araştırma ve incelemesi, Şiir Tahlilleri ismini taşır. Kendi türünde klasikleşmiş olan bu incelemelerin birinci kitabı; Akif Paşadan Yahya Kemal’e kadar gelen şairlere; ikinci kitabı da, Cumhuriyet devri Türk Şiirine ayrılmıştır. Birincisi 1954, ikincisi ise 1965’te basılmıştır. Bu türde verdiği önemli bir eser de; Tanpınar’ın Şiir Dünyası (1964) isimli araştırmasıdır.
Mehmet Kaplan, Tanzimat sonrası edebiyatımızın hikaye ve romanları üzerinde de geniş bir incelemede bulunmuştur. Hikaye Tahlilleri (1979), isimli eseri edebiyatımız için, sahasında ilk ve tek eserdir.
Türk edebiyatının başlangıcından itibaren belli başlı metinleri üzerinde duran Mehmet Kaplan; Oğuz Kağan, Göktürk Kitabeleri, Dede Korkut Hikayeleri, Köroğlu Destanı ve Yunus Emre Divanı gibi eserleri incelemek suretiyle kültürümüzü meydana getiren temel değerler ve bu değerler içinde insanımızın durumunu tesbite çalışmıştır. Bu metinlerden Oğuz Kağan Destanı’nın tahlili kitap olarak (1979) da yayınlandı.
Edebiyat tarihçisi olarak ortaya koyduğu eserlerin başında; Namık Kemal Hayatı ve Eserleri (1948), Tevfik Fikret (1946) isimli monoğrafileri gelmektedir. Edebiyat tarihimizin İslamiyet Öncesi, İslami Devir ve Tanzimat Sonrası üzerindeki araştırmalarının bir kısmı Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar I (1976) ismiyle basılmıştır.
Metin tahliline verdiği önem, onu antoloji çalışmalarına sevk etmiştir. Başkanlığında bir ekip tarafından ve on cilt olarak tasarlanan Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi isimli eserinin ilk üç cildi basılmıştır (1985). Bu eser Tanzimattan sonraki edebiyatımız ve fikir akımları bakımından önemli bir kaynaktır. Ayrıca Yeni Türk Edebiyatı Kürsüsü doçent ve asistanlarından meydana getirdiği bir heyetle; Milli Mücadele devri fikir hayatını ve edebiyatını aksettiren antolojiler hazırlamıştır. Yine liseler için hazırladığı Edebiyat I., II., III. (1976-77) ders kitapları da mevcuttur.
Mehmet Kaplan, dil konusunda da çalışarak ilkokullardan üniversiteye kadar tesirini gösteren dil anarşisinin Türk maarifini tehdid eden en mühim hastalıklardan biri olduğuna, yazdığı birçok yazısında dikkat çekmiştir. O, yaşayan Türkçemizdeki, Arapça ve Farsça kelimelerin atılarak dilimizin bozulmasına şiddetle muhalefet etmektedir. Yaşayan Türkçeye girmiş olan bu kelimeler atıldığında, millet, kendisini yaşatan ananevi kıymetlerden mahrum kaldığı gibi, istikbalini meydana getirecek içtimai bir fikir nizamı da kuramayacağı, böyle bir cemiyette derin ve ince bir ilim ve tefekkür hayatı doğamayacağı kanaatindedir. Bu sebeple uydurukçaya şiddetle karşı çıkılmasını savunmaktadır.
Mehmet Kaplan’a edebiyat sahasında verdiği hizmetlerden dolayı Türkiye Milli Kültür Vakfı tarafından, 1981 yılında “Milli Kültüre Hizmet Şeref Armağanı” verilmiştir. 1983 yılında da Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu üyeliğine seçildi. 23 Ocak 1986 tarihinde İstanbul’da vefat etti. Kabri Karacaahmettedir.
KRONOLOJİK BİYOGRAFİSİ
Doğum Yeri : Eskişehir Sivrihisar
Doğum Tarihi : 05-03-1915
Ölüm Tarihi: 23-02-1986
Yabancı Dili : Fransızca, İngilizce, Almanca.
Uzmanlık Alanı: Türk Edebiyatı
AKADEMİK ÜNVANLARI
Lisans: 1939
Doktora: 1942
Doçentlik: 1943
Profesörlük: 1952
GÖREVLERİ
1939-1983 İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nde asistan, doçent ve profesör.
1958-1960 Erzurum Atatürk Üniversitesi rektör yardımcısı, Edebiyat Fakültesi kurucu dekanı
1962-1983 Yeni Türk Edebiyatı Kürsüsü Başkanı
1973 İstanbul Üniversitesi senatosu üyeliği.
1974-1978 İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Müdürü.
1982-1983 Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Başkanı
1983-1986 İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Müdürü.
1983-1986 Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yüksek Kurul üyeliği.
1984-1986 Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nde ve M. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde Türk Dili ve edebiyatı bilim dallarında lisans üstü eğitim.
(Ayrıca Kültür Bakanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı, Devlet Planlama Teşkilâtı komisyonlarında üyelik.)
YAYIN LİSTESİ
Akademik tezler:
Travay: Eşrefoğlu Rumi, Hayatı ve Eserleri, 1937
Lisans Tezi: Emir Sultan, 1939
Doktora Tezi: Namık Kemal, Hayatı ve Eserleri, 1942
Doçentlik Tezi: Tevfik Fikret ve Şiiri, 1944
Profesörlük Tezi: Şiir Tahlilleri I (Akif Paşa'dan Yahya Kemal'e)
Kitaplar:
A. İlmî Araştırmalar
1. Tevfik Fikret ve Şiirleri, 1946, genişletilmiş bsk. 1971, 1978, son baskı 1998
2. Namık Kemal, Hayatı ve Eserleri, 1948
3. Şiir Tahlilleri I (Akif Paşa'dan Yahya Kemal'e), 1954, son baskı 1999
4. Tanpınar'ın Şiir Dünyası, 1963, 1983.
5. Şiir Tahlilleri II (Cumhuriyet Devri Türk Şiiri), 1965, ilâvelerle 1973, 7. bsk. 1998) son baskı 1999
6. Hikâye Tahlilleri, 1979, 7.bsk.1994
7. Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar I, 1976, son baskı 1999.
8. Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar II , 1987, son baskı 1999.
9. Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 3: Tip Tahlilleri, 1985, son baskı 1996
B. Denemeler, İncelemeler, Mektuplar
1. Nesillerin Ruhu, 1967, 4. bsk. 1978, son baskı 1999.
2. Büyük Türkiye Rüyası, 1969, 4. bsk. 1998
3. Edebiyatımızın İçinden, 1976, 1998,
4. Türk Milletinin Kültürel Değerleri, 1977
5. Oğuz Kağan Destanı, 1979
6. Kültür ve Dil, 1982, 11. bsk. 1998, son baskı 1999.
C.1. Metin Neşri (Bugünkü Dile Çevirme ve Önsöz)
1. Ahmet Haşim'den: Bize Göre, Gurebahane-i Laklakan, Frankfurt Seyahatnamesi, 1969, 1981.
2. Ziya Gökalp'tan: Türkçülüğün Esasları, 1972.
3. Namık Kemal'den: İntibah, 1972
C.2 Metin Derlemesi ve Neşri (Öğrencileriyle birlikte)
1. Köroğlu Destanı, (Behçet Mahir Efendi'den Mehmet Akalın, Muhan Bali ile), 1973.
2. Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi I 1839-1865 (İ. Enginün, Birol Emil ile) 1974, 1988
Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II 1865-1876 (İ. Enginün, B. Emil ile birlikte), 1978, 1993.
Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi III (A. Vefik Paşa, A. Midhat, Ş. Sami vs.) (İ. Enginün, B. Emil, Z. Kerman ile birlikte), 1979,
Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi IV (Ekrem, Hâmid, Sezai ve Ara nesil, (İ. Enginün, B. Emil, Z. Kerman ile birlikte), 1982
Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi V (M. Naci, B. Fuad, A. Rasim vs. (M. Kaplan'ın izinden İ. Enginün, B. Emil, Z. Kerman tarafından) 1989
3. Devrin Yazarlarının Kalemiyle Millî Mücadele ve Gazi Mustafa Kemal, II c. (İ. Enginün, B. Emil, N. Birinci, A. Uçman'la birlikte), 1981, 1992
4. Atatürk Devri Fikir Hayatı, II c., İ. Enginün, Z. Kerman, N. Birinci, A. Uçman ile birlikte)1981, 1992.
5. Atatürk Devri Türk Edebiyatı, II c., (İ. Enginün, Z. Kerman, N. Birinci, A. Uçman ile birlikte)1982, 1992
6. Atatürk Şiirleri, (N. Birinci'yle birlikte), 1982, 1995
7. Cenap Şahabettin'in Bütün Şiirleri (İ. Enginün, B. Emil, N. Birinci, A. Uçman ile birlikte) 1985.
D. Lise Ders Kitapları:
Edebiyat Lise 1 1976, Edebiyat Lise 2 1977, Edebiyat Lise 3, 1977.
E. Ahmet Hamdi Tanpınar İçin
Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Bütün Şiirleri, 1976. Yazarın kitap halinde olan, süreli yayınlarda yayınlanan ve evrakından kalan şiirlerini bir araya getirdi.
XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Beş Şehir, Huzur, Mahur Beste, Sahnenin Dışındakiler, Saatleri Ayarlama Enstitüsü gibi kitapların Tanpınar'ın ölümünden sonraki baskılarına ön ayak oldu ve önsöz yazdı.
Edebiyat Üzerine Makaleler (Haz: Z. Kerman), Yaşadığım Gibi (Haz: B. Emil), Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Mektupları (Haz: Z. Kerman) kitaplarına önsöz yazdı.
Ölümünden Sonra
1. Mehmet Kaplan'dan Seçmeler, 2 c., Haz. İnci Enginün, Zeynep Kerman, 1988.
2. Âli'ye Mektuplar (Haz: İnci Enginün-Zeynep Kerman), 1992.
3. Sevgi ve İlim (Haz. Ezel Erverdi), 2002.
Not: Mehmet Kaplan'ın 1939-1986 tarihlerinde yazdığı 1517 deneme- makaleden bir kısmı yukarıda adı geçen kitaplara girmiş, onların bir kısmı ve 124 tercümesi, 22 şiiri yayınlarda kalmıştır. Mehmet Kaplan'ın bibliyografyası:
1. Mehmet Kaplan'a Armağan, İ. Enginün, Z. Kerman, 1984,
2. Mehmet Kaplan Hayatı ve Eserleri, Z. Kerman, İnci Enginün, 2000, (Mehmet Kaplan'ın hatıralarıyla birlikte) kitaplarında yayınlanmıştır.
Bu web sayfasına Mehmet Kaplan'ın kitaplarını neşreden yayınevlerinin adları koyulmamıştır. Resmî ve özel çeşitli yayınevleri Mehmet Kaplan'ın kitaplarını basmıştır. 1976'dan sonra kitaplarının çoğu Dergâh Yayınevi tarafından basılmıştır.
DERSLERİ
Lisans: Yeni Türk edebiyatı tarihi, devirler ve nesiller, metin tahlilleri (şiir, roman, hikâye), Türk tenkit tarihi, stilistik, kültür tarihi alanlarında çeşitli dersler.
Lisans üstü: Henüz o yıllarda Türkiye'de fazla duyulmamış Rus formalistleri (Todorov tarafından Théorie de la littérature. Textes des formalistes russes adıyla çevrilmiş kitaptan hareketle), Amerikan Yeni Tenkitçileri (Wellek ve Warren'in La Théorie Littéraire kitabından hareketle) ve aynı metne (L'Etranger d'Albert Camus) değişik bakış açılardan bakan Brian T. Fithch'in metodlarını tanıtma ve onları Türk edebiyatı metinlerine uygulama.
YÖNETTİĞİ TEZLER
Lisans tezleri: Mehmet Kaplan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde çalıştığı 1939-1982 tarihleri arasında sayısız lisans tezi idare etmiştir.
Doktora Tezleri:
Yeni Türk Edebiyatının Çeşitli Meseleleri:
Orhan Okay, Beşir Fuad, 1963.
Birol Emil, Mizancı Murad Bey Hayatı ve Eserleri, 1967.
Güler Güven, Sami Paşazade Sezai ve Eserleri, 1970.
Bilge Ercilâsun, Servet-i Fünun?da Edebî Tenkit, 1979.
Ömer Faruk Huyugüzel, Hüseyin Cahit Yalçın?ın Hayatı Hikâye ve Romanları Üzerinde Bir Araştırma, 1981.
Necat Birinci, Menemenlizade Mehmet Tahir Hayatı ve Eserleri, 1981.
Abdullah Uçman, Rıza Tevfik?in Şiirleri ve Edebî Makaleleri Üzerinde Bir Araştırma, 1982.
Şevket Toker, Hüseyin Rahmi Gürpınar'ın Romanlarında Alafranga Tipler, 1983.
Sema Uğurcan, Türk Romanında Çalışan Kadın Tipleri (Tanzimat'tan Cumhuriyete Kadar), 1983.
Rıza Filizok, Ziya Gökalp?ın Edebî Eserlerinde Halk Edebiyatı Tesiri Üzerine Bir Araştırma.
Mukayeseli Edebiyat:
İnci Enginün, Tanzimat Devrinde Shakespeare Tercümeleri ve Tesiri, 1968.
Zeynep Kerman, 1862-1910 yılları arasında Victor Hugo?dan Türkçeye Yapılan Tercümeler Üzerinde Bir Araştırma, 1974.
Halk Edebiyatı
Muhan Bali, Ercişli Emrah ile Selvihan Hikâyesi Varyantların Tespiti ve Halk Hikâyeciliği Bakımından Önemi, 1966.
Bilge Seyidoğlu, Erzurum Halk Masalları Üzerinde Araştırmalar, 1972.
Fikret Türkmen, Aşık Garip Hikâyesi Üzerinde Mukayeseli Bir Araştırma, 1973.
Saim Sakaoğlu, Gümüşhane Masalları, 1973.
Umay Günay, Elazığ Masalları, 1973.
Toplam olarak Yeni Türk edebiyatı alanında 11, Mukayeseli edebiyat alanında 3, Türk Halk edebiyatı alanında 5 tez olmak üzere 19 tez meydana getirmiştir.
Doçentlik Tezleri:
Orhan Okay, Batı Medeniyeti Karşısında Ahmet Midhat Efendi
İnci Enginün, Halide Edib'te Doğu Batı Medeniyeti
Birol Emil, Reşat Nuri Güntekin'in Şahıslar Dünyası
Zeynep Kerman, Halit Ziya Uşaklıgil'de Batı Yaşayışıyla İlgili Unsurlar
Mehmet Kaplan Hakkında
Mehmet Kaplan'a Armağan, 1984, (Emekliliği münasebetiyle öğrencileri tarafından), Dergâh Yayınları.
Öldükten sonra:
Türk Edebiyatı dergisi
Boğaziçi dergisi Mehmet Kaplan Hatıra Sayısı çıkardılar.
Mehmet Kaplan İçin, 1988, (Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü)
HAKKINDA YAZILANLAR
İstanbul Dergisi
1953-1956 yılları arasında yayımlanan fikir, sanat ve edebiyat dergisi.
A. Turgut Atasoy tarafından ilk sayısı Kasım 1953'te neşredilen aylık İstanbul dergisinin, yayımına son verdiği Aralık 1956'ya kadar otuz sekiz sayısı çıkmıştır. Düzenli olarak önce kırk sekiz, II. cildin 7. sayısından itibaren kırk sayfa çıkan dergi, her yılbaşında 1. sayıdan başlamak üzere ilki on dört, diğerleri on ikişer sayıdan meydana gelen üç cilt oluşturmuştur. Kapağında çok defa Batılı sanatkârların resim ve heykelleri, iç sayfalarda da Sait Maden, Faruk Geç ve Hüseyin Mumcu'-nun desenleri yer almıştır. Hemen tamamı Mehmet Kaplan tarafından yazılan ve çoğu sosyal-kültürel meselelere temas eden başyazıların ilkinde Türkiye'nin yüzyıldan beri bir bocalama içinde olduğu ve toplumun kendi şahsiyetini bulamadığı belirtilerek bu konuda öncülüğün sanatkârlara düştüğü ifade edilmiştir. Dergi genellikle milliyetçi bir çizgi takip etmiş, II. cildin başyazısında asrın felsefe, ilim ve teknik ilerleyişine göz yuman dar ideoloji kalıplarına bağlanmayarak derginin çeşitli sistemler karşısında dengeli ve geniş ufuklu bîr arayış ihtiyacıyla yayımlandığı belirtilmiştir.
İstanbul'un her sayısında kendi imzası veya takma adla birkaç yazısı bulunan Mehmet Kaplan'dan sonra Mümtaz Turhan ve İbrahim Kafesoğlu'nun yazıları ağırlık kazanmaktadır. Başlıca imzalar şiirde Selahattin Batu, Sezai Karakoç, Gökhan Evliyaoğlu, Feyzi Halıcı, Zeki Ömer Defne; hikâyede Saadet Timur, M. Necati Sepetçioğlu, Tarık Buğra, Şevket An; dil, edebiyat, tarih ve plastik sanatlarla ilgili yorum ve inceleme yazılarında Mehmet Kaplan, Mümtaz Turhan, İbrahim Kafesoğlu, Âsaf Halet Çelebi, Cahit Tanyol, Cahit Okurer. Ahmet Kutsi lecer, Ahmet Kabaklı, Semavi Eyice, Malik Aksel, Annemarie Schimmel; aylık kritikyazılarında Faruk Kadri Timur-taş, M. Orhan Okay ve Turan Alptekin'dir. Ahmet Hamdi Tanpınar, Cahit Külebi, Ab-dülhak Şinasi Hisar, Ömer Faruk Akün ve Nezihe Araz da birkaç şiir ve yazıyla dergide yer almışlardır. Basınla polemiğe pek girmemiş olan dergide çıkan bazı önemli yazı dizileri şunlardır: Âsaf Halet Çelebi'-nin "Benim Gözümle Şiir Davası" adlı makaleleri, İbrahim Kafesoğlu'nun Türk medeniyeti, Ahmet Kutsi Tecer'in Türk temaşa sanatı tarihi üzerine incelemeleri, Semavi Eyice'nin mimari eserleriyle İstanbul'un tarihini anlatan "Bir Şehrin Hikâyesi" adlı yazıları.
"İstanbul Yayınlan" adı altında hemen tamamı tercüme olan on bir kitap da neşretmiş olan İstanbul dergisi kapandıktan sonra Turgut Atasoy aynı kadro ile fikir ağırlıklı aylık Ölçü dergisini çıkarmişsa da (Mart-Haziran 1957) 4. sayıda yayınını tatil etmiştir.
HABER
Mehmet Kaplan yâd ediliyor
13 Ekim 2015
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı- Kültür Müdürlüğü tarafından düzenlenen “Edebiyatımızın İçinden” programı bu sezon da devam ediyor. Yeni sezonda ilk olarak Mehmet Kaplan hatırlanıyor.
Edebiyatçı yazar Mehmet Nuri Yardım, Fatih’teki Ali Emiri Efendi Kültür Merkezi’nin seminer salonunda edebiyat tarihçisi ve tanınmış ilim adamı Prof. Dr. Mehmet Kaplan’ı anlatacak. Toplantı, 13 Ekim 2015 Salı günü saat 17.00’de başlayacak. Doğumunun 100. Yılı dolayısıyla Mehmet Kaplan’ın hayatını, fikirlerini ve eserlerini dile getirecek olan Yardım, Hocanın yetiştirdiği talebelerden ve yaptığı hizmetlerden de bahsedecek. Mehmet Kaplan’ın bilinmeyen fotoğraflarını da bir slayt olarak sunacak olan Mehmet Nuri Yardım, programın sonunda dinleyicilerin konuyla ilgili sorularına cevap verecek. Programa katılmak serbest. Ali Emiri Efendi Kültür Merkezi, Vatan Caddesi’ndeki İstanbul Emniyet Müdürlüğü’nün hemen üstünde bulunuyor.
