Katip Çelebi 1609 - 1657
01 Ocak 1970
Biyografya, Tarih ve Coğrafya ile ilgili çalışmalarla adından söz ettiren, Türk-Osmanlı bilim insanı ve aydını Katip Çelebi, 1609 yılı Şubat’ında İstanbul’da doğdu. Katip Çelebi lakabıyla anılmasının nedeni. Ordu kâtipliği yapmış olmasıdır. Keşf ez-zunûn ‘an esâmî el-kutub ve-l-fünûn adlı yapıtı, en çok bilinenidir. Bu eseri, İbrahim Müteferrika tarafından basılan meşhur coğrafya ansiklopedisi Cihannüma takip eder.
Katip Çelebi’nin Hayatı
Asıl adı Mustafa bin Abdullah olan Katip Çelebi, 1609 yılı İstanbul doğumludur. Babası Abdullah, Enderûn kurumunda eğitim görerek yetişen bir askerdir. 6 yaşında, ilk eğitimini almak için babası tarafından görevlendirilen İmam İsa Halife El-Kırımî’den Kur’an okumayı, tecvid kurallarından Mukaddime-i Cezeriyye’yi ve namazın şartlarını öğrendi. O zamanların geleneği olduğu üzere, öğrendiklerini Mesih Paşa Darülkurrası’nda ezbere dinletti. Zekeriyya Ali İbrahim Efendi ile Nefes-zâde’den dersler aldı. Kur’an’ı yarısına kadar ezberleyerek, aynı Darülkurrâ’da okudu. İlyas Hoca’dan tasrif ve avâmil öğrendi.
Böğrü Ahmet Çelebi adındaki hattattan yazı dersleri alan Katip Çelebi 14 yaşına geldiğinde, babasının aylığından 14 dirhem harçlık bağlanılarak, yine babasının yanında Anadolu Muhasebesi Kalemi’nde stajyer olarak devlet görevine başladı. 1622-23 yılları arasında çalıştığı bu ofisteki uzman memurlarından hesap-muhasebe sistemini öğrendi. Erkam adı verilen yazışma kurallarını ve dönemin devlet belgelerinde kullanılan Siyakat yazısını da aynı dönemde öğrendi.
1624 yılında baş gösteren Abaza Mehmed Paşa İsyanı’nı bastırmak için kurulan ordunun defterlerini tutan Silâhdar Alayı’nda yer alarak, babası ile birlikte Tercan seferine katıldı. 7 Eylül 1624 tarihinde, Abaza Mehmed Paşa birlikleri ile Kayseri yakınlarında yapılan savaşa tanıklık etti. Bu seferin detaylarını ve anılarını, Eseri Fezleke’de anlattı. 1626 yılı Ağustos-Eylül aylarında, ordu ile birlikte Musul’a geldiklerinde babası vefat etti. Babasının ölümünden bir ay sonra, Nusaybin – Cerahlu bölgesinde birlikte görev yaptığı amcası da öldü.
Memurluk Hayatı
Katip Çelebi bu olaydan sonra Diyarbakır’a geldi. Burada kaldığı sırada, babasının yüksek bürokrat olan bir arkadaşı tarafından Süvari Mukabelesi’ne tayin edildi ve İstanbul’a döndü. İstanbul’da 1627-1628 yılları arasında Kâdızâde’nin derslerine katıldı. Bu dönemde Erzurum kuşatmasına katıldı.
1630’da Hüsrev Paşa’nın maiyetinde bulunarak, Hamedan ve Bağdat seferine katıldı. Katip Çelebi bu seferle ilgili olarak, Cihannüma’da ve Fezleke’de uğradığı şehir ve bölgelerle birlikte, ordu tarafından ele geçirilen şehir, kale ve menzillerin bilgilerini vermektedir. Bağdat Kuşatması’nda ordunun defterini tuttu. Seferden sonra tekrar İstanbul’a dönerek Kâdızâde’nin derslerine katıldı. Bu zaman aralığında, Kâdızâde’den Tefsir, İhya-i Ulûm, Şerh-i Mevakıf, Dûrer ve Tarikat(Tarikat-ı Muhammediyye) okudu. 1633-1635 Halep Seferi’nde hacca gitme fırsatı buldu.
Çatışma ve sefer olmadığı zamanlarda, Halep’te kitapçıları ve kütüphaneleri gezerek, ileride yazacağı büyük eseri Keşf ez-zunûn ‘an esâmî el-kutub ve-l-fünûn için, biyografik ve bibliyografik temeli oluşturacak notları hazırlamaya başladı. Halep Seferi yıllarında, sahaflarda kitap toplayıp, elde ettiği hazineyi okuyarak kendini geliştirdi.
Dönüşte bir kış Diyarbakır’da kalıp oradaki bilgin ve aydınlarla görüştü. 1635 yılında IV. Murad ile Revan Seferine katıldı. On yıl kadar çeşitli savaşlarda bulunduktan sonra İstanbul’a döndü ve kendini iyice verdi.
A’rec Mustafa Efendi, Ayasofya öğretim görevlisi Abdullah Efendi ile Süleymâniye öğretim görevlisi Mehmed Efendiden ders aldı. Bu sırada A’rec Mustafa Efendiyi kendisine üstâd edindi. Bir taraftan kendisi öğrenirken, diğer yandan birçok öğrenciye ders verdi.
1645 yılında yapılan Girit Seferi’ne katılması ile birlikte haritaların nasıl yapıldığını öğrendi ve buaradki çeşitli haritaları inceledi. Görevinden ayrılarak, üç yıl devlette çalışmadı. Bu üç yıl içinde çeşitli konularda dersler verdi. Bu dönemde sağlığı bozuldu ve sık sık hastalanmaya başladı. Tedavi çareleri bulmak amacıyla, çeşitli tıp kitaplarını okuduğu bu yıllarda bir çok eser yazmıştır.
Kâtib Çelebi 1657 yılında vefat etti. Mezarı, Vefa’dan Unkapanı’ndaki Unkapanı Köprüsü’ne inen büyük caddenin sağ kenarındadır.
Katip Çelebi’nin Eserleri
Katip Çelebi çalışkan, iyi huylu, vakarlı, az konuşan, çok yazan biri olarak bilinir. Arapça, Farsça yanında Lâtince’yi de bilirdi. Osmanlı Devleti’nde Batı bilimleriyle fazla ilgilenen ve Doğu bilimleriyle karşılaştırıp sentezini yapan ilk Türk bilim insanlarındandır. Doğumunun 400. yılı nedeniyle 2009 yılı Unesco tarafından “Katip Çelebi Yılı” ilan edilmiştir.
İlginizi Çekebilir. Andımızı kim yazdı? İlk kez ne zaman okundu?
Coğrafya
Levâmiu’n-nur fi zulmeti Atlas Minur
Müntehab-ı Bahriye (Kitab-ı Bahriye)
Cihannüma
Tarih
Fezleket akvâl el-ahyâr fi ilmi el-târîh ve el-ahbâr Arapça Fezleke: Katip Çelebi tarafından yazılan bu eser bir mukaddime, üç usûl ve bir son sözden oluşan tarih kitabıdır. 1.300 adet elimizde olmayan yazma kaynak kullanılarak yazılmış olan varlıkların başlangıcı, peygamberlerin ve hükümdârların târihi olarak özetlenebilecek bir târih kitâbıdır.
Türkçe Fezleke
Tuhfet el-kibâr fi Esfâri el-Bihâr
Takvîmü’t-Tevârîh: 1648 târihine kadar yaşanmış olayların kronolojik açıklamasını içerir. Arapça ve Farsça basılmış; İtalyanca, Latince ve Fransızcaya çevrilmiştir.
Tarîh-i Frengi tercümesi
Revnaku’s-saltana (Târîh-i Kostantiniyye ve Kayâsire) tercümesi
Düstûr-ûl-amel lî ıslâhil-l halel
İrşâd-ûl-hayâfâ ilâ târîh-ûl-Yunân ver-Rûm
Biyografya
Keşf ul-zunûn an asami el-kutub ve el-funun (Arapça yazılmış, 15.000’e yakın kitap ve 10.000’e yakın yazari tanıtan büyük bir biyografya ansiklopedisi mâhiyetindedir. Mısır’da, Almanya’da, İstanbul’da basıldı. Lâtince ve Franszica’ya çevrilmiştir).
Süllem el-vusûl ilâ tabakat el-fûhûl
Câmi el-Mütûn min Cüll el-Fünûn
Din
Mîzân-ül-Hakk fi ihtiyâr-il-ehak
İlhâm el-Mukaddes Min Feyz el-Akdes
Sosyal, kültürel ve halk bilimi
Tuhfetü el-ahyâr fi el-hikem ve el-eş’âr
Dürer-i müntesira vel gurer-i münteşira,
Recmü’r-râcim bi’s-sîn ve el-Cim
Beyzâvi Tefsirinin şerhi
Muhammediyye şerhi
Kanunnâme
