Aşkın şairi: Nedîm…
Prof. Dr. Muhsin Macit 01 Ocak 1970
Onun şiirlerinde sanki her şey kendiliğinden olmuş izlenimi verir. Nedîmâne denilen yeni bir tarz geliştirmiştir. Bu tarzın esasını; söyleyiş mükemmelliği, yerlilik arzusu ve Nedîm’e özgü eda oluşturur. Özellikle “Nedîmâne” şiirlerinde Türkçenin nabız atışlarını duyar, Lale Devri’nin zevk ve yaşama üslubunun nahif çizgilerini buluruz.
Nedîm (1681-1730), Osmanlı şairleri arasında devriyle birlikte anılan, hatta özdeşleşen müstesna şairlerdendir. Lale Devri’nde Nedîm’le aynı muhitte yaşayan ve devrin havasını onunla birlikte teneffüs eden pek çok şair yetişmesine rağmen devrinin ruhunu onun kadar eserine yansıtan olmamıştır. Onun için Türk şiirinde Lale Devri ve Nedîm isimleri genellikle birlikte hatırlanır. Her ikisi de tumturaklı, her türlü kaygıdan uzak, gösterişli ve görkemli olmakla birlikte hazin bir sonla noktalanan yaşama biçimini temsil eder. Bu tabloda, Damat İbrahim Paşa ve Sadabad, ikincil figürler olarak resmi tamamlar. Dolayısıyla Lale Devri’nde gerçekleştirilen yenileşme, zihniyet değişimi ve modernleşme çabaları aynanın sırlı yüzü gibi hep gölgede kalır.
Yahya Kemal’in “Bir Sâki” ve “Mükerrer Gazel” şiirlerindeki teklifi ve Ahmet Refik’in ısrarıyla bir döneme adını veren Lale, yönetimde Damat İbrahim Paşa’nın, şiirde Nedîm’in, nakışta Levnî’nin, musikide Itrî’nin istiaresi, sanatta mükemmelliğin simgesidir. Çünkü Damat İbrahim Paşa’nın Osmanlı kültür ve sanat hayatında gerçekleştirdiği hamleye Nedîm şiiri, Itrî besteleri ve Levnî nakışları ile ruh vermişlerdir. Fakat Itrî ve Levnî söz konusu olduğunda sanatta mükemmelliğin simgesi olarak görülen Lale Devri, söz sırası Nedîm’e geldiğinde yerini Patrona Halil’i kahraman olarak yücelten bir algılama biçimine bırakır.
Nedîm’e dair bu imajın oluşmasında Lale Devri’ne ilişkin yorumların ideolojik bakış açılarına dayanmasının yanı sıra, Patrona Halil hakkındaki bilgilerin de popüler tarihçiliğin öncülleri doğrultusunda şekillenmiş olmasının payı vardır. Nedîm’in antolojilere giren şiirleri de bu imajı pekiştirecek niteliktedir.
Nedîm Divanı’nda önceki asırların gazellerinde görülen tasavvufi derinlik ve zihni tasarruflara dayalı ustalık merakı yoktur. Onun şiirlerinde sanki her şey kendiliğinden olmuş izlenimi verir. Özellikle “Nedîmâne” şiirlerinde Türkçenin nabız atışlarını duyar, Lale Devri’nin zevk ve yaşama üslubunun nahif çizgilerini buluruz. Bu bakımdan Nedîm, sadece tarihsel olarak değil, duyuş ve deyişiyle de diğer divan şairlerine nispetle modern Türk şiirine daha yakın durmaktadır.
Hayatı Eserleri ve Sanatı
a- Hayatı
İstanbulludur. 1681 yılında dünyaya geldiği tahmin edilmektedir. Asıl adı Ahmed’dir. Annesi Saliha Hatun, İstanbul’un fethinden itibaren devlet hizmetinde bulunan Karaçelebizadeler ailesindendir. Babası Kadı Mehmed Efendi ise Sultan İbrahim devri (1640-1648) kazaskerlerinden Merzifonlu Mustafa Muslihüddin Efendi’nin oğludur. Kazasker Muslihüddin Efendi bazı kötü alışkanlıklarından ötürü ulema ve halk tarafından sevilmediği için kendisine çirkin lakaplar takılmış, Mülakkap Mustafa Efendi diye tanınmıştır. Dedesine takılan lakaplardan ötürü Osmanzade Tâib gibi bazı şairler Nedîm’den mülakkabzâde diye bahsetmişlerdir.
Ahmed Nedîm iyi bir eğitim görmüş, döneminin klasik ilimlerini, Arapça ve Farsçayı bu dillerde şiir yazacak kadar öğrenmiştir. Tahsilini tamamladıktan sonra Şeyhülislam Ebezâde Abdullah Efendi’nin de bulunduğu bir jüri tarafından yapılan sınavda başarılı olarak hariç medresesi müderrisliğini elde etmiştir. Söz konusu edilen sınavın tam tarihi bilinmemekle beraber, Ebezâde Abdullah Efendi’nin görevde bulunduğu 1707-1713 tarihleri arasında gerçekleştiği kesindir. Bu tarihler, aynı zamanda Sultan III. Ahmed döneminin (1703-1730) başlarına rastlamaktadır. Bu sırada Ali Paşa, III. Ahmed’in on birinci sadrazamı olarak göreve getirilmiştir. (1713) Nedîm ise 1114/1702-1703 yılına tekabül eden tarih manzumesini dikkate alırsak artık çıraklık safhasını aşmış bir şairdir.
Ali Paşa’nın Varadin’de şehit düşmesinden sonra yerine Halil Paşa getirilir. Bu sırada İbrahim Paşa’nın yıldızı parlamaktadır. İbrahim Paşa, 1716 yılında mirahurluğa, ardından rikab-ı hümayun kaimmakamlığına atanır. Bu ikinci atamayla ilgili olarak Nedîm, bir tarih manzumesi yazar. İbrahim Paşa, Ali Paşa’nın şehit edilmesinden sonra geride kalan nikâhlısı Fatma Sultan’la evlenerek padişaha damat olur. 1718 tarihinde de sadrazamlık makamına getirilir. Bu tarih, daha sonra Lale Devri (1718-1730) olarak adlandırılan dönemin başlangıcıdır. Artık, Damat İbrahim Paşa’nın hemen her faaliyeti Nedîm’in dikkatini çeker. Şair, kıta ve kasideleriyle her fırsatta hamisine bağlılığını ifade eder. İbrahim Paşa’yı takdir eden, öven sadece Nedîm değildir. Fakat Nedîm, bu şairlerin içinde en başarılı olanıdır. Bir yandan İbrahim Paşa’nın faaliyetlerini şiirleriyle överken diğer yandan da Lale Devri’nde teşekkül ettirilen tercüme heyetlerinde görev olarak hâmisinin her hamlesine destek verir.(İpşirli 1987:33-42).Meslek hayatında da çabuk ilerler. Hariç Medresesi müderrisliğinden Mahmud Paşa Mahkemesi naipliğine getirilir. Daha sonra 1726’da Molla Kırımî Medresesi’nde, 1728’de Nişancı Paşa-yı Atik Medresesi’nde görev yapan Nedîm, 1729’da Sahn Medreseleri müderrisliğine yükselir (Râmiz 1994:276). Sekban Ali Paşa Medresesinde müderris iken Patrona Halil İsyanı patlak verir (1730).
İsyan sırasında Nedîm’in akıbetinin ne olduğu konusunda değişik iddialar ileri sürülmüştür. Kaynaklarda şairin, söz konusu isyanı takip eden günlerde illet-i vehimeden veya içkiye düşkünlüğü nedeniyle titreme hastalığından öldüğüne dair bilgiler kayıtlıdır.(Ali Canip 1925: 173-184). Güvenilir biyografi müelliflerinden Süleyman Sâdeddin, Nedîm’in ihtilal esnasında korkudan evinin damına çıktığını ve oradan düşerek öldüğünü söylemektedir.(2002: v. 421a). Bu acı akıbet, şairin belki de son bir kurtuluş ümidiyle evinin damına çıktığını veya linç edilerek öldürülen dedesi Mülakkab Mustafa Efendi’nin yaşadığı tecrübenin tekrar edilmesine imkân vermemek için ölümü tercih ettiğini akla getirmektedir. Ancak kesin olan bir şey vardır; o da şairin ihtilal sırasında öldüğüdür. Ali Canip Yöntem’in giriş kısmını, İsmail E. Erünsal’ın tam metnini yayımladığı “Nedîm’in muhallefâtı”na dair belge 15 Rebiülahir 1143/28 Ekim 1730 tarihinde düzenlendiğine göre bu tarihten önce ölmüştür (Yöntem 1948: 109-121; Erünsal 2009: 255-274). Şairin kabri Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı’nın Miskinler kısmındadır.
Mezar kitabesinde ölümüne düşürülmüş şu tarih beyti yazılıdır:
Revâ ola düşerse fevtine işbu du’â târih
Nedîm ola nedim-i şâh-ı ceyş-i enbiyâ yâ Rab
[1143]
b- Eserleri
1- Nedîm Divanı. Nedîm’e asıl şöhretini kazandıran eseri divanıdır. Şairin hayattayken divan tertip edip etmediği bilinmemektedir. Bakü Elyazmalar arşivi No.11627’de kayıtlı bulunan Nedîm Divanı nüshasının müellif hattı olduğuna dair iddialar da gerçeği yansıtmamaktadır.(Hoca 1960:143-148).Nedîm Divanı’nın bilinen en eski tarihli nüshası, 1149 yılında istinsah edildiği tahmin edilen ve Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi Y.13 numarada kayıtlıdır.
Nedîm Divanı’nın yurtiçi ve yurtdışındaki kütüphanelerde kırk beş kadar yazma nüshası vardır. Bu nüshalardan dördü 1166-1168 yılları arasında Hızırağazâde Mehmed Emin adlı bir hattat tarafından istinsah edilmiştir. Nedîm Divanı yazmaları arasında Ankara Millî Kütüphane A.3220’de kayıtlı nüsha ile Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine 1000’de kayıtlı nüsha dikkat çekici özellikler taşımaktadır. Şöyle ki Milli Kütüphanedeki nüshanın müstensihi, Nedîm Divanı’nı neşreden şair Halil Nihad (Boztepe), müzehhibi ise Süheyl Ünver’dir. Topkapı nüshası ise yazma ve matbu nüshalarda bulunmayan bazı şiirleri ihtiva etmektedir.
Nedîm Divânı, üç kez eski harflerle basılmıştır. Div’an-ı Nedîm, Bulak Matbaası, (tarihsiz), 107+59; Divân-ı Nedîm, İstanbul 1291, 140: Nedîm Divanı, haz. Halil Nihad, İstanbul 1338-1340,374. İlk iki baskı oldukça eksik ve yanlışlıklarla doludur. Halil Nihad, Nedîm Divanı’nı hazırlarken matbu iki nüshanın yanı sıra eserin yirmi yedi yazma nüshasını kullanmıştır. Bu baskının “Lügatçe” kısmında Nedîm-i Kadîm Divançesi de yer almaktadır.(331-356). Halil Nihad’ın hazırladığı bu eser, uzun süre Nedîm’in şiirlerine ilgi duyanların ihtiyaçlarını karşılamıştır. Sonra Abdülbaki Gölpınarlı özel kütüphanesinde bulunan ve daha sonra Mevlânâ Müzesi’ne bağışladığı bir nüsha ile Halil Nihad neşrini kullanarak Nedîm Divanı’nı yeni harflerle yayımlamıştır.(İstanbul 1951, XL+470 s.) İkinci baskıda Süleymaniye Kütüphanesi Hâlet Efendi No. 763’te kayıtlı mecmuadaki farklı beyitleri de ilave etmiştir (İstanbul 1972, XXXIX+432 s.). Son olarak Muhsin Macit, eserin bilinen bütün yazma nüshalarını değerlendirmek suretiyle Nedîm Divanı’nın tenkitli metnini doktora tezi olarak hazırlamış (1994),Akçağ Yayınevi bu metnin popüler neşrini yapmıştır (1997).
Nedîm Divânı kullanılan nazım şekilleri bakımından klasik divan tertibine uymaktadır. Nedîm Divanı’nın bilinen bütün nüshaları değerlendirilerek hazırlanan son baskıda; 44 kaside, 88 kıta, 3 mesnevi, 1 terkib-i bend, 1 terci’-i bend, 2 mütekerrir müseddes, 1 tardiyye, 5 tahmis, 1 muhammes, 33 murabba, 2 koşma, 166 gazel, 2 müstezâd, 11 rübai ve 23 müfred ve matla’ vardır. Ayrıca Nedîm Divanı’nda 5 Arapça, 39 Farsça şiir yer almaktadır.
2- Sahâifü’l-ahbâr. Lale Devri’nde (1718-1730) teşekkül ettirilen tercüme heyetlerinde görev alan Nedîm, Müneccimbaşı Ahmed Aşıkî (ö.1702)’nin Câmiü’d-düvel adlı Arapça eserini Türkçe’ye çevirerek Sahâifü’l-ahbâr adını vermiştir. Nedîm’in on yılda tamamlayarak (1720-1730) İbrahim Paşa’ya sunduğu bu çeviri, 1285 yılında İstanbul’da basılmıştır.
3- Aynî Tarihi. Bedreddin Mahmud bin Ahmed (ö.1451) tarafından yazılan Ikdu’l-cümân fi tarihi ehli’z-zamân adlı İslam tarihi, Nedîm’in de içinde bulunduğu tercüme heyetince çevrilmiştir. Fakat mütercimler arasında yer aldığı bilindiği hâlde hangi bölüm veya kısımları tercüme ettiği henüz bilinmemektedir. Nedîm’in devlet ve siyasete dair görüşlerinin biçimlenmesinde, bilhassa Moğol tarihinden kimi isimlere telmih ve teşbihlerde bulunmasında bu çevirilerinin etkisi olmuştur.
Nedîm’in bunlardan başka, Şehid Ali Paşa’ya mülemma tarzında bir dilekçesi (Kürkçüoğlu 1953: 317-324), İzzet Ali Paşa’nın şaka yollu mektubuna mensûr cevabı (Halil Nihad 1338-1340: 223-227), Safâyî Tezkiresi’ne Takrîz’i (Halil Nihad 1338-1340: 253) ve Münşeât-ı Aziziye’de yer alan ve kime yazıldığı belli olmayan bir mektubu vardır.
c-Sanatı
XVIII. yüzyılın başında gazelde hikemî tarzın büyük temsilcisi Nâbî’nin, kasidede Nef’î’nin etkisinin revaçta olduğu şiir ortamına ilk adımını atan Nedîm, çok geçmeden Nedîmâne denilen yeni bir tarz geliştirmiştir. Bu tarzın esasını; söyleyiş mükemmelliği, yerlilik arzusu ve Nedîm’e özgü eda oluşturur. Kendisi de bir gazelinde; Ma’lûmdur benim sühanım mahlas istemez/ Fark eyler onu şehrimizin nükte-dânları diyerek üslup sahibi bir şair olduğunu ifade etmiştir.(Macit 1997:355).
Nedîm, şiir lügati zengin olmayan şairlerdendir. Bulduğu bir imajı veya hoşuna giden benzetme unsurlarını tekrar tekrar kullanır. Onun asıl kudreti dili kullanmadaki ustalığında saklıdır. Konuşma dilinden gelen söyleyişleri kullanmadaki dehası ve ahengi sağlamadaki titiz işçiliği onu çağdaşlarından ayırır. Kafiye, redif ve vezin kullanımındaki başarısı, şiirlerinde ritmik akışkanlığın sağlanmasında etkili olmuştur. Redif ve kafiye kullanımında geleneğe bağlı olan şairin ara sıra Türkçe kelime ve eklerle yaptığı kafiyelerdeki doğallık, daha önceki şairlerde az rastlanan bir özelliktir. Nedîm arûzun musikisini yakalayan ve şiirinde âdeta bir ahenk unsuru olarak kullanan divan şairlerinden biridir. Şiirlerinin bestelenmeye elverişli bir yapısı vardır. Onun için şairin yaşadığı dönemden başlayarak musammatları ve gazelleri bestelenmiştir.(Yenigün 1960:49-50).
Nedîmâne denilen tarzın önemli özelliklerinden bir diğeri, yerlilik merakıdır. Nedîm, divan şiirinde Necâtî’yle belirginleşen, Bâkî ve Şeyhülislam Yahyâ gibi şairlerin eserlerinde mükemmelleşen mahallileşme deneyiminin, XVIII. yüzyıldaki en büyük temsilcisidir. Onun şiirlerinde halk edebiyatına yakınlaşması, İstanbul hayatından sahneler sunması, gerçek hayattan alınan unsurları kullanması, günlük dilden gelen konuşma kalıplarına ve deyimlere yer vermesi, yerlilik arzusunu gösteren unsurlar olarak görülmektedir.
Bilindiği gibi XVIII. yüzyılda halk ve divan şiiri arasında nispi bir yakınlık söz konusudur. Divanlarda heceyle yazılmış şiirler yer aldığı gibi, halk şairlerinin de divan şiirinin estetik ve hayal dünyasına yakın şiirler söyledikleri bilinmektedir. Nedîm Divân’ında hece vezniyle yazılmış iki koşma mevcuttur.(Macit 1997:269-70). Bu koşmalardan ilk tespit edileni ve “Nedîm’in türküsü” diye meşhur olanı;
Sevdiğim cemâlin çünkim göremem
Çıkmasın hayâlin dil-i şeydâdan
Hâk-i pâye çünki yüzler süremem
Alayım peyâmım bâd-ı sabâdan
Dörtlüğüyle başlar. Nedîm’in bu koşması, ondan önce de başka şairlerin hece ölçüsüyle şiirler yazdıkları bilinmediğinden gereğinden fazla abartılmış, şairin yenilikçi kimliğini vurgulamak için bir gerekçe oluşturmuştur. Aslında bu, sadece XVIII. yüzyıla özgü bir durum değildir. Fakat Nedîm’den önce divan şairlerinin hece ölçüsüyle şiir yazdıkları bilinmediğinden “Nedîm’in türküsü” diye meşhur olan koşma, şairin yenilikçi kimliğini vurgulamak için gereğinden fazla abartılmıştır. Artık, bugün hece ölçüsüyle şiir söyleyen ilk divan şairinin Nedîm olmadığı, ondan önce ve sonra değişik arayışlar içerisinde olan pek çok şairin benzer tecrübelere giriştiği bilindiğinden Nedîm’in koşmaları da istisna olmaktan çıkmıştır.(İsen 1997:385-421).
Nedîm’in yerlilik merakının en dikkate değer tarafı ise şiirlerinde İstanbul hayatından sahneler sunmuş olmasıdır. XVIII. yüzyılın başında özellikle İbrahim Paşa’nın gayretleriyle oluşturulan barış ve istikrar döneminde imar faaliyetleriyle birlikte eğlence hayatıyla ilgili mekânların ve mesirelerin de yeniden düzenlendiği bilinmektedir. Düzenlenen helva gecelerine, Sadabad eğlencelerine devlet ricalinin yanı sıra şairlerin de katıldığı eserlerinden anlaşılmaktadır.(Köprülüzade Mehmed Fuad 1918: 146). İstanbul’un eğlence ve mesirelerinin şiirlere konu olması XVIII. yüzyılda başlamaz. Fakat, Nedîm devraldığı bir geleneği daha canlı, değişik sahneler ve tipleri öne çıkararak devam ettirir.(Kortantamer 1993¨334-390). Ayrıca Nedîm, devrin diğer şairleri gibi İbrahim Paşa’nın İstanbul ve Nevşehir’de yaptırdığı çeşme ve sebillere, han ve kervansaraylara, hamamlara, köşklere manzum tarihler düşürmüştür. (Aktuğ 1992; Kut 1993:393-422).
Nedîm, Osmanlı şairleri arasında devriyle birlikte anılan, hatta özdeşleşen müstesna şairlerdendir. Lale Devri’nde Nedîm’le aynı muhitte yaşayan ve devrin havasını onunla birlikte teneffüs eden pek çok şair olmasına rağmen, devrinin ruhunu onun kadar eserine yansıtan olmamıştır. Damat İbrahim Paşa’nın Osmanlı kültür ve sanat hayatında gerçekleştirmeye çalıştığı hamleye Nedîm şiirleriyle, Itrî besteleriyle, Levnî mücessem nakışlarıyla katkıda bulunmuştur (İrepoğlu 1999: 235-243; a.y.2003).
Nedîm, her yönüyle devrinin adamıdır. Ne yazık ki Patrona İsyanı ile sadece Lale Devri değil, Nedîm’in hayatı da trajik bir biçimde son bulmuştur. Şairin mütebessim çehresini bu trajik olayın ruhumuza gerdiği sisli perdenin arkasından, ama sadece şiirlerine yansıdığı kadarıyla görürüz. Onun şiirlerinde Türkçenin nabız atışlarını duyar, Osmanlı zevk ve yaşama üslubunun nahif çizgilerini buluruz. Nedîm şiirlerinde önceki asırların şairlerinde görülen tasavvufî derinlik ve zihnî tasarruflara dayalı ustalık merakı yoktur. Sanki her şey kendiliğinden olmuş izlenimi verir. Bu durum, onun nazirelerinde, tahmis ve taştirlerinde daha açık biçimde görülür.
Nedîm, başta Fuzûlî olmak üzere pek çok usta şaire nazire söylemiştir. Nevâyî’nin bir gazelini tanzir etmiş ve ayrıca Çağatayca üç beyitli bir manzume söylemiştir. Râzî, Neşâtî Dede ve Tıfli’nin gazellerine tahmis; Nedîm-i Kadîm ile İzzet Ali Paşa’nın şiirlerine taştîr yazmış; Enverî, İbrahim Paşa ve Sultan Ahmed’in mısra ve beyitlerini tanzim etmiştir. Ayrıca, “gibi” redifli kasidesinde İran şairlerine âdeta meydan okuyan Nedîm, Türk şairlerinde kasidede Nef’î’yi; gazelde Bâkî ve Yahyâ’yı; mesnevî tarzında Atayî’yi ve rübaide ise Hâletî’yi beğendiğini söylemiştir.(Macit 1997:2). Özellikle ilk kasidelerinde Nef’i etkisine sonuna kadar açık olan Nedîm, gazelde de kendisini Bâkî’nin mirasçısı sayar. Döneminin şairlerinden Ârif Efendi, İzzet Ali Paşa ve Râzî gibi şairlere birer beytinde yer verir. Devrin diğer şairleri ile birlikte Nedîm de Nâmî mahlasıyla şiirler söyleyen Safevi elçisi Murtazakulu Han’a nazireler söyler (Horata 2003: 253-259). Divan edebiyatı geleneği içerisinde belirginleşen bütün arayışlar, tecrübeler ve hatta kimi zaman tali bir duyarlık olarak kalıp genelleşmeyen denemeler, Nedîm’in dikkatini çeker. O, bütün bu tecrübelere ve divan şiirinin kaynaklarına kayıtsız kalmaz. Onun divan şiirine getirdiği yenilik, asırlarca süren dağınık tecrübelerin zaferidir (Tanpınar 1982: 83; Mazıoğlu 1957).
Nedîm, yaşadığı dönemden itibaren etrafında takipçiler toplayabilen, etkisi birkaç nesle intikal eden müstesna ustalardandır. Bunda divan şiirini yerli bir havaya sokmasının etkisi vardır. O, tekke-tasavvuf muhitleri gibi nispeten kapalı bir yapı içinde eserini vererek özellikle sözlü gelenekte etkisini sürdüren Nesîmî, Yûnûs ve Niyâzî-i Mısrî gibi kabul görmüş şairler istisna edilirse, soluğu her dem taze şairlerin başında gelir. Sadece yaşadığı zaman itibarıyla değil eseriyle de bize diğer divan şairlerinden daha yakındır.
Nedîm’in yeni sesi, edası daha hayattayken devrinin şair ve tezkirecileri tarafından fark edilmiştir. Eserini 1134/1722’de tamamlayan Sâlim’in, Nedîm’i “tâze-zebân” sıfatıyla nitelendirmesi dikkate değer bir husustur.(1315: 664-665). Safâyi’den başlayarak Nedîm’in biyografisini veren bütün kaynaklar onun önde gelen şairlerden biri olduğunu vurgular. (Safâyî, v.191). Râşid ve Âsım gibi XVIII. yüzyılın iki vakanüvis-şairi Nedîm’i takdir etmekle kalmayıp şiirlerini tanzir etmişlerdir. XVIII. yüzyıl şairlerinden Kâmî, Neylî, Âsım, Âtıf, Râşid, İzzet Ali Paşa, Seyyid Vehbi, Sâmî, Kelîm ve Pertev gibi şahsiyetlerin de Nedîm’e nazireleri vardır. Hatta eserini farklı bir mecrada veren, tasavvuf iklimine şiirinin kapılarını sonuna kadar açan Şeyh Gâlip bile Nedîm’in şiirlerini tanzir etmiştir (Yöntem 1948: 109-121).
Edebiyatımızın yüzünü Batı’ya çevirmesiyle birlikte tevarüs ettiği geleneği sürdüren şairlerden, modern şiir tarzını oluşturmaya çalışanlara kadar geniş bir yelpazede Nedîm’in etkisi devam etmiştir. XIX. yüzyılın ilk yarısında Nedîm’in en büyük takipçisi Enderunlu Vâsıf’tır. Tanzimat dönemi şairlerini de etkileyen Leskofçalı Gâlip, Nedîm’in etkisinde kalan bir başka şairdir. Tanzimat edebiyatının önde gelen simalarından Namık Kemâl, Nedîm’i Türk dilinin en büyük şairi sayar (Yetiş 1989: 19, 269, 276).
Edebiyat-ı Cedîde şairlerinin benimsedikleri dil anlayışı, Nedîm’in söyleyişine dikkat etmelerine engeldir. Bununla birlikte “Âveng-i Tesâvir”de eski şairlerin daha çok mizaçlarıyla ilgili özelliklerini vurgulayan Tevfik Fikret, Nedîm’in mizacını, tavrını, döneminin içindeki yerini ayrıntıya inen çizgilerle tespit eder.(1984: 406).
Geçen asrın başında Nedîm, âdeta yeniden keşfedilir. Birinci cihan harbinin özellikle aydınlar arasında yarattığı ruhsal çöküntü, bir bakıma Nedîm’in şiirleriyle telafi edilmeye çalışılır. Böyle bir ortamda Şair Nedîm mecmuası yayın dünyasına girer ( Altun 2000: 49-52). İlk sayısının çıktığı 16 Ocak 1919’dan 29 Mayıs 1919 tarihine kadar 18 sayı yayımlanan bu haftalık edebî dergide Nedîm’le ilgili yazılar, İstanbul üzerine denemeler, şairin meşhur şiirlerine nazireler yayınlanır. Şiirleri tahmis edilir. Millî Mecmua, “Nedîm” nüshasını yayımlar. Yahya Kemal ve Mehmet Halit’in, Dergâh’ta Nedîm’e dair yazıları çıkar. Bu dergilerdeki yazıların ve şiirlerin büyük çoğunluğunda Nedîm; çapkın, biraz pervasız, neşeli ve yaşama hazzıyla dolu bir şair olarak tanıtılır. Böyle bir ortamda Yahya Kemâl’in “eski şiirin rüzgârıyla” söylediği şiirlerindeki tarzı, nesirleri ve sohbetlerinde ortaya koyduğu görüşleri, Lale Devri ve Nedîm’in şiirlerine yazdığı nazirelerle edebiyat dünyasına adım atan Halil Nihat (Macit 2002: 36,37), Nedîm Divanı’nı neşreder (1338-1340). Bu çabası takdirle karşılanır ve özellikle Ahmed Haşim, Akşam’da yayımlanan “Nedîm Divanı’nın Yeni Tab’ı” başlıklı yazısıyla edebiyat ortamında oluşan popüler Nedîm imajını öteleyerek şairin gerçek kimliğine dair tespitlerde bulunur (Enginün 1991: 155). Modern Türk şiirinin başında duran iki ustanın; Ahmet Haşim ve Yahya Kemâl’in yaklaşım biçimleri Nedîm’in şair kimliğinin dönemin havası içinde boğulmasını erteler.
Cumhuriyet döneminde Nedîm’in sanatı kadar hayatı da dikkati çeker. Hayatı, Halit Fahri Ozansoy’un Nedîm, Faik Ali Ozansoy’un da Nedîm ve Lale Devri oyunlarına konu olur. Şair Nedîm mecmuasının “müdîr-i edebîsi” olan Halit Fahri, “Bugünkü Sadabad” şiirinde, Lale Devri adlı şarkılı tarihî operetinde Nedîm’in şiirlerine yer verir ve oyun sahnelenirken bu güfteler Suphi Ezgi tarafından bestelenir. Dolayısıyla Yahya Kemâl ve Haşim’in vurguladığı şair kimliği göz ardı edilerek Nedîm, büyük ölçüde “kurmaca” bir yaşama biçiminin temsilcisi sıfatıyla sanat ve edebiyat dünyasında tanınır. Yahya Kemâl’in Lale Devri ve İstanbul üzerine yazdığı şiirlerinde benimsediği söyleyiş tarzı ve sohbetlerinde ortaya koyduğu görüşlerden etkilenen Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Nedîm’e dair makalesi tekrar dikkatlerin şairin hayatından çok eserine yönelmesinde etkili olur (Tanpınar 1977: 169- 173).
Her ne kadar Nedîm, modern Türk şairlerince şiirlerinden yapılan alıntılar, göndermeler ve çağrışımlarla en çok hatırlanan divan şairlerinden biri olsa da bu algılama biçimi onun şiiriyle tam olarak örtüşmez. Bu algılama biçiminde Nedîm, Lale Devrinin müstesna şairidir. İstanbullu ve hatta Beşiktaşlı oluşu, bir elinde gül bir elinde câm olmak üzere dünyadan kâm almak için Sadabad seyrine çıkışı, güzellerle senli-benli konuşması ve hayatın bin bir güzelliğini tatmasına rağmen bu dünyanın ona da kalmayışı söz konusu edilir. Bu durum öyle çok vurgulanır ki Lale Devri ve Nedîm hakkında kitabi bilgiye sahip olmayan edebiyat ortamının kıyısındaki hevesliler ve öğrenciler, Nedîm’i “damdan dama atlarken düşüp ölen şair” olarak tanır. Eski kaynakların şairin ölüm biçimine ilişkin verdiği bilgilerin yanlış yorumlanması ve popüler tarihçiliğin de katkısıyla yaygınlaşan bu algılama biçimi, Evliya Çelebi’nin Erzurum bahsinde naklettiği “damdan dama atlarken donup düşen kedi” rivayeti ile yer değiştirerek alaycı tebessümlere dönüşür. Lale Devri ve Nedîm’e dair oluşan bu imaj, sanat ve edebiyat çevrelerince de paylaşılır.
Cahit Sıtkı Tarancı bir ilkbahar akşamı koltuğunda Nedîm Divanı olduğu hâlde Sadabad’dan geçerken onca görkem ve gösterişten geriye hiçbir şeyin kalmadığını “Nedîm’e Dair” başlıklı şiirinde anlatır:
Mevsimin tâm Lale zamanı,
Geçtim bir akşam Sadâbâd’dan,
Koltuğumda Nedîm Divanı
Sorma ne kalmış o hayattan?
Ne def-i gam eyleyen şarap,
Ne mest-i nâz… Sâdabâd harap.
Sadabâd değil, Kâğıthâne;
Çingenenin fal baktığı yer;
Lale devri ancak efsane.
Koca Nedîm! N’oldu o günler?
Dilde lezzet bunca mısraın
Söylemiyor nerde mezarın
(1993: 169-170)
Faruk Nafiz, “Lale Devri” başlıklı şiirinde doğrudan Nedîm’i ve dönemini anmaz. İlk bakışta Lalelerin açtığı mevsimi anlatıyormuş izlenimi veren şiirinde göndermelerle Lale Devrini hatırlatır. Lalenin bir kahraman gibi ismini tarihe vermiş olması da vurgulanır:
Uğraştı gam gününde güneş, bahçıvan gibi,
Son hamlesiyle döndü gülistâna her mezar;
Sahrayı tuttu kahkaha şeklinde Lalezâr,
Vadiyi sardı meşaleler erguvan gibi.
Bir hüsn ü ân müsâbakasından gelir bahar,
Mevsimlerin başında, bir iklime şan gibi:
Göğsünde Laleler tutuşurken nişan gibi,
Her kuşta, her çiçekte bir alkış, bir iftihar…
Hayretteyim, seninle geçen hoş zaman
Vurdukça Laleler, derelerden şarâb akar;
Halinde gizli bir azamet, haklı bir vekar:
Tarihe vermiş ismini bir kahraman gibi
(1996: 76-77).
Ümit Yaşar Oğuzcan ise “Lale Devri” şiirinde, İstanbul karşısındaki duruşunu yakın bulduğu iki şairi; Nedîm ve Orhan Veli’yi hatırlatarak çağrıda bulunur ve aklı olanlara Nedîmce yaşamayı önerir.
Ne olur İstanbul’u böyle ağlatmayın
Biraz sevindirin şu sokakları, ya da
Gelin benimle bir akşam, Kumkapı’da
Balıkçı meyhanelerinde sabahlayın
Her sabah güneşi doğarken seyredelim
Gelin yaşayalım uykular şöyle dursun
Yeter ki cânım efendim gönlünüz olsun
Bugün Emirgâna, yarın Göksuya gidelim
Kaptırın kendiniz bir çılgınlıklara
Elbet böylesine yaşamak daha iyi
Bir gün ölüp yem olmaktansa balıklara
Bilene aslında her devir Lale Devri
Aklınız varsa Nedîm gibi yaşayın
Orhan Veli misali dinleyin şu şehri
(Oğuzcan 1997: 148)
Lale Devrinin görkemli eğlence hayatı ve bu yaşama biçimi her zaman olumlu bir yaklaşımla ele alınmaz. Ercüment Behzad Lav, Lale Devri’nin simgesel değer kazanmış mekân ve olaylarına göndermeler yaparak ördüğü uzun soluklu “Patrona” başlıklı şiirinin üçüncü bölümünde âdeta Patrona Halil ve yandaşlarının öfkesini paylaşır:
Dîdesi olmayan rûşen
Lalezârın çerâğân vakti geldiğinde
Çıkınca Patrona
Nevâsâz olmadı âşüfter hubânlar
Cuma namazına deyü izn alınmak kaldı mâderden
Sürü cübbeni damdan dama işkilli Nedîm
Cedvel-i sîm içre aktı kanlar
Verdi kellesin Damat İbrahim
Çerâğ-ı hâs iken Üçüncü Ahmed’e
Nazîri yoğ iken vezîr-i nüktedân iken
Meşhûr-ü cihân iken sadakatiyle
Bir öküz arabasında sabaha karşı
Çıkarıldı saray kapısından
Atıldı Etmeydanındaki levendlere cesedi
Yerle bir oldu üç günde Saadâbât
(Lav 1996: 427)
Metin Altıok da “Tarih Üzre” şiirinde kaplumbağalar üzerindeki şamdanlara göndermede bulunarak o devirden hiçbir şey kalmadığını ima eder.
Lale devrinin yürüyen şamdanları,
Tersine yanıyor geçmişte şimdi;
Bugüne uzayan imgesel mumlarını
(1998:237)
Modern Türk şiirinin ustalarından Ali Günvar ve Sezai Karakoç ise alıntı ve göndermelerle Nedîm’i hatırlatırlar: Ali Günvar, Nedîm’in “Bir söz dedi cânan ki kerâmet var içinde” mısraını –bu mısraı ihtiva eden gazel bestelenmiştir.-alarak “Bir Nedîm Gazel Üzerine Çeşitleme” yazar (1987: 17). Sezai Karakoç da “İstanbul’un Hazan Gazeli” şiirinde de bazı söz ve söz gruplarıyla Nedîm’in, bir bendi aşağıda iktibas edilen meşhûr “Sadâbâd” şarkısına göndermelerde bulunur:
İzn alup Cuma namazına deyü mâderden
Bir gün uğrayalım çarh-ı sitem-perverden
Dolaşup İskele’ye doğru nihan yollardan
Gidelim serv-i revânım yürü Sad-âbâde
(Macit 1997:264).
Sezai Karakoç, sözünü ettiğimiz şiirinde kültür değişmeleri sonucunda ortaya çıkan zıtlıkları tarihî platformda ve edebî eserin imkânları dâhilinde sezdirir. Şiirin başlığı “Gazel”, fakat bilimsel açıdan klasik örneklerden farklılık arz etmektedir. Zaten klasik anlamda bir gazel değildir bu şiir:
Ne yapacaksın plaj yerlerini
Gidelim Kâğıthane’ye Sâdabat harebelerine
Şâd etmek için Nedîm’in ruhunu
Ağzımızı dayayalım kurumuş çeşmelerine
“Sinemaya gidiyorum” de annene
Cuma namazına gidelim onun yerine
Bakalım hayranlıkla Süleymaniye’ye
Sultanahmed kubbe ve minarelerine
Sahaflarda kitapların sonbaharında
Erelim geçmiş baharların menekşelerine
İstanbul’un kaybolan geçmiş tarihini tabiatını
Son kez tadalım başlamadan ahret seferine
Dünyadan daha dünya ahretten ahiret
Bir kent ki benzer divan şairi kasidelerine
(Karakoç 2000: 618)
Karakoç’un bu şiirinde sözü edilen plaj yerleri ile Kâğıthane ve Sadabad gibi mekânlar iki ayrı kültür dairesinin sembolleridir. Nedîm’in şarkısında sözü edilen eğlence ve mesireleri Karakoç’un şiirine birer kültürel kalıntı olarak girer. Karakoç, İslami duyarlılıkla hâlden geçmişe bakar. Nedîm ise “an”ı bütün hazlarıyla yaşar. Nedîm, muhatabına “izn alup cuma namazına deyü mâderden” derken, Karakoç “sinemaya gidiyorum de annene” demektedir. Bu iki tavır da dönemlerinin toplumsal ölçütlerine uygundur. Aynı zamanda söz konusu edilen cuma namazı/sinema tercihleri kültür değişmeleri sonucunda ortaya çıkan ikilemi de açıklayıcı niteliktedir.
Şiirde İstanbul’un kültür varlıkları, “hazan gazeli” söz grubunun uzak anlamlarıyla ifade edilmektedir. İstanbul biraz da Osmanlı’dır. Bu bakımdan Karakoç’un, bir kültür merkezi olan İstanbul’u yeniden başkent olarak görme arzusu ve düzyazılarında öne çıkan bu yöndeki teklifleri önemlidir. Şair, İstanbul’u divan şiirlerinin kasidelerine benzetmektedir. Görüldüğü gibi Karakoç’un bakış açısını belirleyen, uygarlık anlayışıdır. İslam uygarlığının, tarihsel oluşumlara istikamet veren ruhu ve yaşama üslubumuzu şekillendiren heyecanı Karakoç’un “diriliş” tezinin de özünü oluşturur.
Yukarıda bir kısmına işaret ettiğimiz alıntı ve doğrudan göndermelerin yanı sıra Nedîm’in şiirlerinde konuşma üslubunun sıcaklığını hissettiren söyleyiş kalıpları modern Türk şairlerince kullanılarak dolaylı ilintiler kurulur. Bu tarz göndermelerin en güzeli herhâlde Melih Cevdet Anday’ın “Olsun da gör” başlıklı şiiridir:
O gün gelsin neşemiz tazelensin de gör
Dünyayı hele sen bir barış olsun da gör
Seyreyle gülü bülbülü
Çifter çifter aylar gökyüzünde
Her gece ayın on dördü
…….
O gün gelsin neşemiz tazelensin de gör
Dünyayı hele sen bir barış olsun da gör
Seyreyle deli ozanı
Baştan başa sevda, baştan başa tutku
Dili baldan tatlı
(Anday 1993: 124-25)
Bu şiirin çıkış noktasını oluşturan “olsun da gör” ibaresi Nedîm’in aşağıda iki bendini alıntıladığımız şarkısından devşirilmiştir:
Iyd gelsin bâ’is-i şevk-i cedîd olsun da gör
Seyr-i Sad-âbadi sen bir kere ıyd olsun da gör
Gûşe gûşe mihrler mehler bedîd olsun da gör
Seyr-i Sad-âbâdi sen bir kere ıyd olsun da gör
…….
Tıfl-ı nâzım cümle gördüm deyü aldatma beni
Görmedin bir hoşça sen dahi ol dil-cû gülşeni
Serv-i nâzım gel Nedîm-i zâr gezdirsin seni
Seyr-i Sad-âbâdi sen bir kere ıyd olsun da gör
(Macit 1997: 243-244)
Modern Türk şairlerinden kimileri de herhangi bir yoruma girişmeden Nedîm’in İstanbulluluğuna işaret ederler. Nâzım Hikmet “Kavak” başlıklı şiirinde (1976:72) şairin İstanbullu oluşunu, Talât Halman ise daha da özelleştirerek “Nedîm-i şeydâ”nın Üsküdarlılığını dile getirir (1998: 139). Attilâ İlhan da babası Bedri İlhan’a ithaf ettiği “tarz-ı kadîm” şiirinde “Beşiktaş’a daha yakın hânesi yerle yeksân oldu Nedîm’in” diyerek eskiden bugüne bir şey kalmadığını ima etmektedir (1991:91).
Modern Türk şiirinde Yahya Kemâl’den sonra şiirini merkeze alarak Nedîm’i gündeme getiren şair hiç şüphesiz Attilâ İlhan’dır. Divan şiirinde murabba, daha yaygın adıyla söyleyelim, şarkı biçimini en başarılı biçimde kullanan şairin Nedîm olduğu malumdur. Attilâ İlhan, biçim bakımından da şarkıyı çağrıştıran “müjgân’a aşk şarkıları” başlıklı şiirinde Nedîm ile Nâzım’ı buluşturur:
O akşam da lambamızı söndürmüştük nedîm ile
nedîm’den bile kıskandığım sevdiğim ile
son şarkılar dağılmıştı mevsim ile
yalnız çamlıca’da bir ud yankılanırdı
…….
Gördüm sessizce buluştuğunu nâzım’la nedîm’in
lacivert ıssızlığında yıldızlı bir servinin
birinin elinde varidât’ı simavnalı bedreddin’in
birinin ağzında gül elinde mey kâsesi vardı
(1991: 85)
Attilâ İlhan, Tutuklunun Günlüğü adlı kitabındaki “ferahfeza” başlıklı şiirinde de aynı tarzın beşli (muhammes) dizelerde örülmüş şekli denenerek musiki atmosferinde “Lale Devri ve Nedîm” hatırlatılmaktadır.
Kadehler parıldardı zengin tambûrla kanûndan
Laleler düşerdi körfeze şâir nedîm’in ruhundan
ölüme doldursa da yalnızlığı çınlamalarla zaman
son gülümseme bir ömrün özeti olduğundan
sen de birgün elbet ferâhfezâ’yı seveceksin
(1987: 81)
Ayrılık Sevdaya Dahil’de “kim arar kim sorar” başlıklı şiirin son dizeleri “tarz-ı kadim”deki sözde durum tespitinden çok, bir hayıflanmayı ifade etmektedir:
Elyazması divanlarda muhammes’ler murabba’lar
gün bu gün saat bu saat
nasıl her şey hiç yaşanmamışa
(dönüşmüştür
Artık o şûh o dilbâz o şâir-i nev-edâ
Ahmet nedîm efendi’yi
kim arar kim sorar
(1993: 38)
Modern Türk edebiyatında eserinden çok fantastik ögelerle süslenmiş yaşama biçimiyle hatırlanan ve eleştirilen divan şairlerinin başında Nedîm gelir. Popüler tarihçiliğin ve ideolojik bakış açısıyla geçmişi yeniden kurma çabalarının bir sonucu olarak Lale Devri ve Nedîm, genellikle bir yönüyle öne çıkarılır. Oysa ne Lale Devri siyah-beyaz fotoğraflardan ibarettir ne de Nedîm’in şiirleri. Nedîm’in eserlerinde Lale Devri’nin bütün özelliklerini bulmak mümkündür.
Bahâriye…
Tazmîn-i kelâmü’l –mülûk mülûkü’l-kelâm
Nedîm bu bahariyesinde öncelikle bahar mevsiminin kendi üzerinde yarattığı tesiri anlatır. Ardından medhiyeye geçer. Medhiyede hem padişah III. Ahmed hem de İbrahim Paşa övülür. Şair Memduhlarını doğrudan övmez. Bir sahne oluşturarak kahramanlarını birbirlerine övdürür. Ayrıca kavramları konuşturur; onlar padişahı ve vezirini överler. Dua bölümünde kendisi sahnede görülür ve perde kapanır.
Mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün
1 Gel ey fasl-ı bahârân mâye-i ârâm u hâbımsın
Enîs-i hâtırım kâm-ı dil-i pür-ıztırâbımsın
“ Ey bahar mevsimi gel. Uykumun ve dinlenmemin esasısın. Zihnimin arkadaşı, ıstırap dolu gönlümün arzususun.”
Kaside bahar mevsimine seslenişle başlamaktadır. Sözlüklerde biri Farsça diğeri Arapça olmak üzere iki tane bahâr kelimesi vardır. Mevsim anlamında kullanılanı Farsça, kokulu çiçekler anlamında kullanılanı ise Arapçadır. Dolayısıyla Nedîm’in burada hitap ettiği mevsim anlamında kullanılan bahâr kelimesinin çoğuludur. Kelimenin çoğulunu, vezin gereği yahut bahar mevsimine özlemini vurgulamak istediğinden dolayı tercih etmiş olabilir. Bahâr mevsimi tam manasıyla bir sevgili yahut hasretle beklenen bir insan gibi tasavvur edilmiştir.
2 Dehân-ı gonceyi bâz et zebân-ı sûseni ter kıl
Şikest-i tevbeye dahl edene hâzır-cevâbımsın
“Goncanın ağzını aç, susamın dilini ıslat, tövbesini bozanlara karışana hazır cevabımsın.”
Goncanın ağzını açmak, susamın dilini ıslatmak görevlerini yüklenen ilkbahârın, açıkca söylenmediği halde şarap içmeye telkin ettiği sezdirilmektedir (teşhis). Goncanın ağzı açılınca gül olur, susamın dili ıslatılınca yaprak açar. Susamın dili ifadesiyle anlatılmak istenen yaprağıdır. Beyitte sözü edilen tövbesini bozanlar; kış mevsiminde şaraba tövbe edenlerdir. Yani âşıklar, şairler hülasa rintlerdir. Onlara sataşan ancak zahit olabilir. Bu bakımdan zahide bahâr mevsiminden daha iyi bir cevap olmaz.
3 Gülistândan nümâyan ol çü ma’nâ-yı bülend ey serv
Bu mevzûn kad ile hakkâ ki beyt-i intihâbımsın
“Ey servi! Yüce, yüksek anlam gibi gülistandan görün. Doğrusu bu düzgün boyunla en güzel beytimsin.”
Bahçede selvi düzgün boyundan ötürü yüce anlama (manâ-yı bülend) sahip güzel bir beyte benzetilmektedir (teşbih). Mana kelimesinin sıfatı olarak kullanılan bülend (yüce, yüksek) selviyi, kaddin (boy) sıfatı kullanılan mevzun (vezinli, düzgün) ise beyit kelimesini nitelemek maksadıyla divan şiirlerince kullanılır. Nedîm geleneğin sunduğu bu çağrışım imkânını, kelimeleri çok iyi seçmek suretiyle beyitte kullanır (ihâm-ı tenâsüp).
4 Açıl ey fasl-ı dey seb gülistanlardan açılsın gül
Terennüm eyle bülbül mıtrıbım çengim rebâbımsın
“Ey kış mevsimi! Gül bahçelerinden uzaklaş da gül açılsın. Bülbül terennüm eyle. Sen benim çalgıcımsın, çengim, rebabımsın.”
Beyitte şair kış mevsimine seslenerek gül bahçelerinden uzaklaşmasını, yani baharın gelmesi için zemin hazırlamasını istemektedir (teşhis). Açılmak kelimesi farklı anlamlarda kullanılarak cinas yapılmıştır. Kış açılır, uzaklaşırsa bahar gelecek ve gül açılacaktır. Bülbül de bahçede dem çekecektir. Bülbüle, sen şakımaya başla. Çünkü benim çalgıcım da çalgım da sensin diyen şair, musiki ile ilgili kavramları bülbülün şahsında bir araya getirmektedir (tenâsüp).
5 Salındın şöyle kim yıkdın beni ey ar’ar-ı âzâd
Seni gördükde sandım dil-ber-i âlî-cenâbımsın
“Ey uzun boylu ardıç! Öyle salındın ki, yıktın beni. Seni görünce âlicenap sevgilimsin sandım.”
Bahçede dağ servisi denilen dikenli ardıç vardır. Ardıç doğal olarak rüzgârın etkisiyle salınmaktadır. Ardıç, salınışıyla şaire sevgilisini hatırlatmaktadır. Hatta hatırlamaktan da öte, şair onu sevgilisi sanarak yıkılmıştır.
6 Gülüm şöyle gülüm böyle demektir yâra mu’tâdım
Seni ey gül sever cânım ki cânâna hitâbımsın
“Sevgiliye gülüm şöyle gülüm böyle demeye alışkınım. Ey gül, sevgiliye hitabım olduğun için seni cânım sever.”
Sevilen birisinin güle benzetilmesinden dolayı, samimiyeti ve sevgiyi ifade etmek için “gülüm” hitabı bugün de günlük konuşma dilinde kullanılır. Şair güle, seni severim demek yerine seni canım sever diyerek konuşma dilinin sıcaklığını hissettirir. Gülü sevmesinin sebebi ise sevgilisine gülüm diye hitap ediyor olmasıdır.(hüsn-ü talîl).
7 Müdâm ey lâle-i hâtır-güşâ dûr olma gülşenden
Seninle neş’e tahsîl eylerim câm-ı şarâbımsın
“Ey gönül açıcı lale! Sürekli gülşenden uzak olma. Seninle neşelenirim, sen benim şarap kadehimsin.”
Lale, rengi itibarıyla şaraba, biçim bakımdan kadehe benzetilir. Beyitte kast edilmeyen anlamından ötürü şarabı hatırlatan müdâm kelimesi ile biçim benzerliği açısından lale ve cam kelimeleri birbirleriyle ilgilidir (müşevveş leff ü neşr). Şarap neşe kaynağı olarak kabul edildiğinden bahçede şarap kadehine benzeyen laleyi gören şair neşelenir, gönlü açılır. Şairin laleye “gülşenden uzak olma” tembihte bulunması onu kişileştirdiğini gösterir (teşhis).
8 Ne hâletdir sana bakdıkça ey cû ömrüm eksilmez
Meger zincir-bend-i pây-i ömr-i pür-şitâbımsın
“Ey ırmak! Bu ne hâldir ki sana baktıkça ömrüm eksilmez. Herhâlde sen çabuk giden ömrümün ayağını bağlayan zincirsin.”
Bahçedeki çiçekler ve ağaçlarla ilgili tasavvurlarından sonra sıra şairin bahçede akmakta olan suyla ilgili intibalarına gelir. Bir inanışa göre suya çok bakan insanın ömrü kısalır.
Nedîm, bu inanıştan hareketle bahçedeki akarsuyun (cû) akışını bir zincire benzetir (teşbih). Hızlı giden ömür bu zincirle bağlanmıştır. Pür-şitâb ve pây kelimelerinden hareketle ömrün hızlı koşan bir at şeklinde tasavvur edildiği tahmin olunabilir.
9 Bugün gülşende kim oturmuş pâdişâh-ı gül
Durup hidmetde bülbül der ki şâh-ı kâm-yâbımsın
“Bugün gül bahçesinde gül padişahını oturmuş, bülbülü de ayakta onun hizmetine hazır bir şekilde “sen benim muradına ermiş şâhımsın” derken gördüm.”
Gül, çiçeklerin padişahıdır (teşbih). Gül bahçesi onun tahtıdır. Bülbül ona hizmet etmekle görevli bir kişidir (teşhis). Bu beyit, medhiyeye geçişi sağlamak için bir girizgâhtır. Gül bahçesi-gül-bülbül üçlüsü Osmanlı sarayı-III. Ahmed- İbrahim Paşa üçlüsüne tekâbül etmektedir. Bu temsili istiareyle şair medhiyeye geçiş için güzel bir zemin oluşturur. Bundan sonra gelen dört beyitte sadrazamın padişah hakkında söyledikleri yer alır. Şair hâkim bakış açısıyla kurguladığı bu kısımda anlatıcı konumundadır.
10 Zemin-bûs eyleyüp destûr-ı ekrem izz ü devletle
Der ol şâhenşeh-i zî-şâna kim mâlik-rıkâbımsın
“Şeref sahibi sadrazam şan ve şerefle yeri öpüp şanlı padişaha şahların şahına kudretli padişahımsın der.
Destûr-ı Ekrem sadrazamı, mâlik-rıkâb ise padişahı belirtmek için kullanılan klişe ifadelerdir. Padişahın huzuruna giden sadrazam saygısını göstermek için zemîn-bûs eyler (kinâye). Rıkâb kelimesi rakabenin çoğuludur. Mecazi olarak sahiplik, maliklik ifade eder.
11 Senin lûtfun senin feyzinledir hep cümle ikbâlim
Ki ben bir zerreyim sen devlet ile âftâbımsın
Benim bütün ikbalim senin feyzin, senin lütfunladır. Ben bir zerreyim sen devlet ile güreşimsin.
Sadrazam padişahı, konumuna uygun bir üslupla, övmeye devam etmektedir. Güneş-zerre metaforu burada padişah-sadrazam ilişkisini anlatmak üzere yer almaktadır.
12 N’ola kişt-i ümîdim olsa reşk-i hırmen-i pervin
Ki ihsânınla sîr-âb eyledin anı sehâbımsın
“Ümit tarlamı Ülker yıldızının harmanı kıskansa ne olur. Çünkü sen ümit tarlamı ihsanıyla suya kandıran bulutumsun.” der.
Ülker yıldızı boğa ve koç burcunda kümelenen bir takım yıldızdır. Güzelin yüzü güneşe benzetildiği zaman, benleri de Pervin’e (Ülker yıldızı) benzetilir. Güneş yuvarlaklığı nedeniyle harmana benzetildiğinde ise taneler Pervin olur. Ülker yıldızı çokluğu, bolluğu simgeler. Sadrazamın ümit tarlasını (teşbih) padişah sulaya sulaya suya kandırdığı için doğal olarak mahsül Ülker yıldızının harmanını (teşbih) kıskandıracak kadar çok olacaktır. Sosyal piramidin zirvesinde bulunan padişahla, onun huzuruna yeri öperek giren sadrazamın arasındaki ilişkiyi anlatmak için şairin gökle ilgili Pervin, sehab gibi unsurlarla kişt, hırmen gibi yerde bulunan unsurları kullandığı görülür.
13 Cenâb-ı Hân Ahmed kim anun tûğuna der nusret
Ki tûğ-o şâhi-i bâğ-ı du’â-yı müstecâbımsın
“Zafer, Han Ahmet hazretlerinin tuğuna sen benim kabul olunmuş dua bahçemin şaha layık tuğusun” der.
Bundan önceki dört beyitte sadrazam aracılığıyla padişah III. Ahmet övülürken, bu beyitte zafer kişiselleştirilerek padişahla konuşturulmaktadır. Zafer padişahlığın simgesi olan tuğu, kabul edilmiş duaların bahçesini simgeleyen bir unsur olarak görmektedir. Bilindiği gibi tuğ, Türklerde hanlık alametidir. Tuğ, ucuna at kuyruğu bağlanmış, altın yaldızlı top ile süslü bir çeşit mızraktır. Otağın önüne dikilir ve seferlerde taşınırdı. Savaş esnasında ordunun içinde kalırdı.
14 Hitâb edüp anun eltâfına fasl-ı bahârân der
Veliyy-i ni’metim sermâye-bahş-ı reng ü tâbımsın
“Bahar mevsimi onun iyiliklerine hitap edip sen velinimetimsin; rengimin ve parlaklığımın sermayesini bağışlayansın” der.
Bahar kelimesi doğrudan padişahın kendisine değil, dolaylı olarak onun iyiliklerine hitap etmek suretiyle güzelliğini bir bakıma ona borçlu olduğunu söyler (teşhis).
15 Gil-i râhın alup söyler arûs-ı devlet ü ikbâl
Benim gîsûlarım sen dil-keş eylersin hızâbımsın
“İkbal ve saadet gelini onun yürüdüğü yolun toprağını eline alıp, sen benim kâküllerimi güzelleştirirsin, benim kınamsın” der.
İkbal ve devlet bir geline benzetilmiştir. Saça, özellikle de gelinlerin saçına, kına yakıldığı günümüzde de düzenlenen kına gecelerinden bilinmektedir. İkbal ve saadet gelini padişahın yürüdüğü yolun çamurunu kına diye saçlarına yakar (teşbih).
16 Gubâr-ı pâyini dahı sürüp ruhsârına der kim
Seni ben penbelerde saklarım kim müşk-i nâbımsın
“Ayağının tozunu da yanağına sürüp, seni ben pamuklar içinde saklarım, sen benim güzel, saf kokumsun “ der.
Padişahın yolunun çamuru kına olunca ayağının tozunun da müşk-i nâb(içinde katkı maddesi olmayan misk) olması doğaldır. Beyitten güzel kokuların pamuk içinde saklanması şeklinde bir âdetin olduğu anlaşılmaktadır.
17 Tınâb-ı sâyebânına işâret eyleyüp der hem
Senin zîrinde pinhandır ruhum bend-i nikâbımsın
“Çadırının ipini gösterip hem de yanaklarım senin altında saklanır, yüzümdeki örtünün bağısın” der.
İkbal ve devlet gelini konuşmaya devam etmektedir. Gelin padişahın çadırını kazığa bağlayan ipleri ile yüzünü örten peçenin bağlarını özdeşleştirir. Bu kadar zarif çadır ipi hiç görülmemiştir (mübalâğa).
18 Görüp eyyâm-ı izz ü câhını der rûh-ı Sikender
Ki ben pîr olmuşumdur sen benim ahd-ı şebâbımsın
“İskenderin ruhu senin yüce ve itibarlı günlerini görüp ben ihtiyarladım, sen benim gençlik zamanımsın” der.
Bu beyitle İskender’in ruhu devreye girer. III. Ahmed’i kendi gençlik çağındaki hâline benzetir. Şair pir kelimesini hem şebab kelimesiyle tezat oluşturacak şekilde ihtiyar anlamında hem de padişahların yetiştiricisi, ustası anlamında kullanır (tevriye). Kasidelerde bilhassa övülen kişinin büyüklüğünü, hâkimiyet alanının genişliğini belirtmek için dünyanın pek çok yerini feth ettiği var sayılan İskender’in adı sık geçer.
19 O sultân-ı keremver kim der İbrahîm Pâşâya
Ki dâmâdım vezîr-i azamım vâlâ-cenâbımsın
“O cömert sultan da İbrahim Paşa’ya der ki; damadım, yüce mevkili sadrazamımsın” der.
Nedîm bu beyte kadar temsili kişileri padişah hakkında konuşturup dolaylı olarak III. Ahmed’i överken bu beyitten itibaren 23. beyte kadar padişahın rehberliğinde sadrazamı över. İbrahim Paşa padişahın hem veziri hem damadıdır. İbrahim Paşa’yla ilgili övgü kalıpları padişahı da aynı dizgede konumlandıracak biçimde seçilir.
20 Nizâm-ı tâze buldu memleket sa’y-i belîğinle
Tırâz-ı haşmetim zîb-i der-i devlet-me’âbımsın
“Güzel gayretinle memleket yeni bir düzen buldu, sen haşmetimin süsü, devletli kapımın ziynetisin”.
İbrahim Paşa sadaret makamına gelince ülkede nispi bir sükûn ortamı sağlamayı başarmıştır. Devlet işlerini yoluna koymuş, hızla imar ve inşa faaliyetlerine girişmiştir. Böylece padişahın siyasal iktidarı sosyal ve kültürel etkinliklerle daha belirgin bir hâle gelmiştir. Ancak bu görkemli görüntü sürekli olmamıştır.
21 Cihân içre Melikşâhın Nizamü’l-mülki var ise
Benim de sen nizâm-ı devlet-i nusret-me’âbımsın
“Dünyada Melikşah’ın Nizâmü’l-mülk’ü varsa, sen de benim zaferlerin sığınağı olan devletimin nizamısın” der.
Divan edebiyatında vezirler övülürken tarihî öncülleri arasında yer alan Süleyman Peygamberin veziri Âsaf’a, Selçuklu hükümdarı Melikşâh’ın veziri Nizamü’l-mülk’e benzetilirler. Bu beyitte de III. Ahmed Melikşâh’la, İbrahim Paşa ise Nizamü’l-mülk’le kıyaslanır (telmih). İbrahim Paşa “nizam-ı devlet” terkibiyle nitelendirilir.
22 Cilâ vermiş ise âyîne-i İskendere Risto
Benim sen saykal-ı âyîne-i rey’i savâbımsın
“Aristo İskender’in aynasını nasıl parlatmışsa, sen de benim doğru fikirlerimin aynasını cilalayansın”der.
İskender’in siyasal iktidarını Aristo fikirleriyle pekiştirmiştir. Güya III. Ahmed’e söyletilen bu beyitte; padişah İskender’e İbrahim Paşa ise Aristo’ya yaptığı iş bakımından benzetilir.
23 O sadr-ı muhterem kim izz ü şânı âftâba der
N’ola rıf’atda olsan hayme-i zerrin-tınâbımsın
“O muhterem sadrazamın ululuğu ve şanı güreşe der ki: O kadar yüksekte olsan ne olur! Sonuçta ipleri altından alınmış çadırımsın” der.
Sadrazam İbrahim Paşa’nın ululuğu ve şanı öylesine yüksektir ki güneşin bulunduğu nokta bile onu şaşırmaz (teşhis).
Çünkü güneş denilen varlık neticede ipleri altından yapılmış bir çadırdır. Güneşi çadır, ışınları da ipleri olmaktadır (teşbih).
24 Kef-i zer-pâşı dest-i Ca’fere söyler ve hak söyler
Ki ben sahrâ-yı bî-pâyân-ı cûdum sen serâbımsın
“İbrahim Paşa’nın altın saçan avucu Cafer’in eline, ben cömertliğin uçsuz bucaksız çölüyüm, sen serabımsın der ve doğru söyler.”
Cafer-i Bermekî genç yaşta ölmesine rağmen cömertliği ile tanınmıştır. İbrahim Paşa’nın avucu bir çöle, Cafer’in eli (mecâz) ise seraba benzetilmiştir. Çöl ne kadar gerçekse serap o kadar düştür.
25 Edüp her bendesin memnûn el-hak zerreye der kim
Seni yanımda tutmam mazhar-ı tard u itâbımsın
“Her kölesini hakkıyla memnun edip zerreye der ki: Seni yanımda tutmamın sebebi kovmama ve azarlamama mazhar olmandır”der.
Sadrazam bütün kölelerini hakkıyla memnun eder. Fakat zerreyi sürekli yanında tutar. Bu zerre kölelerden biri, muhtemelen Nedîm’dir (istiare). İbrahim Paşa Nedîm’i sürekli yanında tutmaktadır. Çünkü o Paşa’nın öfkesini ve azarını şeref kabul etmektedir.
26 Der anun âb-ı şâdırvân-ı kasrına gül-i hurşîd
Seni ben sînem içre perveriş kıldım gül-âbımsın
“Güneşin gülü onun köşkünün şadırvanındaki suya, seni ben koynumda besledim, sen benim gül suyumsun” der.
Kasr-ı şadırvan tamlamasıyla kast edilen şadırvandan akan su olmalıdır (mecâz-ı mürsel). Güle benzetilen güneş, şadıvandaki suya “seni ben koynumda büyüttüm”, demektedir. İkinci dizedeki ‘sinem içre perveriş kıldım’ cümlesinden hareketle söylersek gül-i hurşîd anneyi, gül-âb ise çocuğu simgeler (kapalı istiare).
27 Hidîv-i Baykarâ-meclis ki târ-ı zülf-i nâhide
Kemîne mutrıbı der sen benim târ-ı rebâbımsın
“Baykara meclisli vezirin en değersiz çalgıcısı bile Zühre yıldızının saçının teline, sen benim rebabımdaki telsin” der.
Timurlulardan Hüseyin Baykara (ö.1505) Herat’ta, başta Abdurrahman Câmî ve Ali Şir Nevâyî olmak üzere döneminin en meşhur şair, nakkaş, hattat, musikinaş ve bilginlerini sarayında bir araya getirerek Türk tarihinde tam olarak bir daha tekrarlanmayan görkemli bir kültür ve sanat muhiti oluşturmuş ve bu edebî eserlere konu olmuştur. Bu tecrübe Lale Devri’nde İbrahim Paşa’nın gayretleriyle nisbeten tekrar edilmiştir. Onun için Nedîm’in İbrahim Paşa’nın meclisini Baykara meclisine benzetmesi gerçekçi görünmektedir.
Bilindiği gibi Zühre yıldızı da feleğin sazendesidir. Onun için musikiden bahsedildiğinde Zühre yıldızı hatırlanır (telmih). Ayrıca kişileştirilerek karşılaştırmalara vesile olur. İbrahim Paşa’nın meclisini en değersiz çalgıcısı bile onun saçının teline (mecaz) sen benim sazımın teli olabilirsin diyerek meydan okur (mübalâğa).
28 O destûr-ı cihan dedikçe ol hâkân-ı devrâna
Bu izz ü câh u ikbâle medâr-ı iktisâbımsın
“O cihana düzen veren sadrazam zamanın sultanına, bu yüceliği, makamı ve şerefi kazanmamın sebebi sensin dedikçe:
Sadrazam destûr-ı cihân, padişah ise sultân-ı devrân’dır. Sadrazam ulaştığı bütün imkânları padişahın sayesinde elde ettiğini söylemekte fakat cümle bitmemektedir. Diyalog devam etmektedir.
29 O şâhenşeh-i âlî-şân dahı der kim benim de sen
Tırâz-ı râ’yet-i zer-peyker-i hurşîd-tâbımsın
“O şanlı şahlar şahı da sen de benim güneş gibi parlak altın işlemeli sancağımın süsüsün” der.
Râyet, hâkimiyeti simgeler. Sancak güneş gibi parlak altın işlemelidir (teşbih). Bu kadar güzel bir sancağın, egemenlik sembolünün süsü ise İbrahim Paşa’dır.
30 Yine sadr-ı mükerrem pây-ı tahtın bûs edüp söyler
Efendimsin veliyy-i ni’metim gerdûn-cenâbımsın
“Yine keremli sadrazam padişahın tahtının ayağını öpüp der ki: Efendimsin, velinimetim, felek gibi yüce sultanımsın”der.
Sadrazamla padişah arasında kurgulanan diyalog, bu beyitte de devam eder. Padişahın övgülerine sadrazam, saygısını tahtının ayağını öpmek suretiyle göstererek duygularını ifade eder. Padişahla ilgili düşüncelerini söylemeyi sürdürür.
31 Cihan durdukça dur ikbâl ile taht-ı sa’âdetde
Senin lûtfunla dil-şâdım her işte feth-i bâbımsın
“Cihan durdukça mutluluk tahtında ikbal ile dur. Senin lütfunla gönlüm neşe bulur, her işte bana kapı açansın” der.
İbrahim Paşa, dünya durdukça padişahın yaşaması için dua eder. Çünkü onun sayesinde neşelenir. Padişah bütün kapıları onun önüne açar. Padişahın kapı açması, mecazi olarak imkân sunması demektir. İbrahim Paşa’ya söyletilen bu beyitteki dua cümlesi şairin duaya başlaması için bir zemin oluşturur.
32 Hudâ ayırmasın biri birinden izz ile dâ’im
Du’âma sûz-bahş ol ey kalem çeşm-i pür-âbımsın
“Allah onları birbirinden ayırmasın, ululukla daim olsunlar. Ey kalem! Sen benim yaş dolu gözümsün, duama yakıcılık bağışla” der.
Kasidenin dua bölümü, bu beyitle başlar. Birbirine uyumlu padişah ve vezir için yapılan duanın etkili olabilmesi için şair kaleminden yardım istemektedir. Kalemin yaş dolu göze benzetilmesinin sebebi, kalemin ucundaki mürekkeple kirpiklerin ucundan dökülen gözyaşı arasındaki biçim benzerliğinin yanı sıra gözyaşı dökerek yapılan duanın kabul edileceğine dair inanıştır.
33 Gelüp ikbâl ile devlet desin dergâhına her gâh
Penâhım melce’im ümmîdgâhımsın me’âbımsın
“İkbal ile devlet her zaman senin huzuruna gelip dayanağım, sığınağım, umut kaynağım, barınağımsın desin”.
İkbal ile devlete ulaşmayı herkes arzu ettiği hâlde onların gelip padişahın yahut sadrazamın huzuruna sığınmak istemeleri övülen kişilerin ne kadar yüce makamlarda olduklarını gösterir. Bu beyitte ikbal ile devlet dua eden, yakaran insan gibi tasavvur edilmiştir (teşhis). İkinci mısrada anlam bakımından yakın olan ifade kalıplarının art arda tekrar edilmesi dua atmosferinin oluşmasına yardımcı olmaktadır.
34 Zihî devlet o sadr-ı muhterem derse eğer bir kez
Mu’ammer ol Nedîmâ şâ’ir-i mu’ciz-hitâbımsın
“O saygı değer sadrazam eğer bir kez, ey Nedîm çok yaşa, sen benim mucize söyleyen şairimsin, derse ne mutlu bana” der.
Şair, kendisini sadrazama yakın görmektedir. O sadrazam bir gün Nedîm’in şairlik kudretini takdir eden ifadeler kullanırsa bu onun için erişilmez saadet olacaktır. Dolaylı da olsa şair kendisinin sözü hadd-i icâza ulaştırdığını söyleyerek kabiliyetinin farkında olduğunu göstermektedir.
Kaynaklar
Açıkgöz, Namık (1988) “Nedîm’in Yayınlanmamış Bir Şiiri”, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, II, 1, 1-2.
Ahmet Refik (1924), Âlimler ve Sanatkârlar, İstanbul.
Ahmet Refîk (1331), Lâle Devri (1130-1143), İstanbul.
Ahmed Refik, “Nedîm’in Gayr-i Matbû Bir Kitâbesi”, Milli Mecmua, Sene IV, No:75, VII, 1215;
Ahmed Refik (1338-40), “Nedîm’in Hayatı”, Nedîm Divânı, haz. Halil Nihad, İstanbul.
Aker, Halûk (1966), “Metin İncelemesi: Nedîm’in Gazeli Üstüne”, Yordam, 9 (Eylül), 67-68.
Aktepe, Münir (1958), 1730 Patrona İsyanı, İstanbul.
Aktuğ, İlknur (1992), Nevşehir Damat İbrahim Paşa Külliyesi, Ankara.
Ali Canip [Yöntem] (1925), “Nedîm'in Hayatı”, Türkiyat Mecmuası, I (Ağustos), 173-184;
Altıok, Metin (1998), Bir Acıya Kiracı-Bütün Şiirleri, İstanbul.
Altun, Işıl (2000), “Bir Mütareke Dönemi Dergisi Daha: Şâir Nedîm”, Yedi İklim, 121 (Nisan), 49-52.
Anday, Melih Cevdet (1993), Rahatı Kaçan Ağaç, İstanbul.
Avşar, Ziya (2002), “Bir Başka Yönden Nedîm”, Türklük Bilimi Araştırmaları, 12 (Güz), 155-170.
Aynur, Hatice-Hakan T. Karateke (1995), III. Ahmed Devri İstanbul Çeşmeleri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
Başgöz, İlhan (1986), “Nedîm’de Halk Edebiyatının İzleri”, Folklor Yazıları, İstanbul, 285-286.
Beyatlı, Yahya Kemâl (1984), Edebiyâta Dâir , İstanbul.
Bilge, Arif (1966), Nevşehir ve Lâle Devri Tarihi, Konya.
Çamlıbel, Faruk Nafiz (1996), Han Duvarları, İstanbul.
Çavuşoğlu, Mehmed (1987), “Nedîm’e Dâir”, Türk Dili, III, 426 (Haziran), 331-344.
Dizdaroğlu, Hikmet, “Nedîm‘in Divân Şiirine Getirdiği
Enginün, İnci-Zeynep Kerman (1991), Ahmed Hâşim Bütün Eserleri, III, İstanbul.
Ertop, Konur (1980), “Nedîm Divân Şiirine Yaşanan Gerçeği, İçtenliği, Doğayı ve Konuşulan Dilin Tadını Getirmişti”, Milliyet Sanat, 29 (Ekim), 33-35.
Erünsal, İsmail E. (2009), “Şâir Nedim’in Muhallefâtı”, Journal of Turkish Studies – Türklük Bilgisi Araştırmaları (Prof. Dr. Cem Dilçin’e Armağan), 33/I, 255-274.
Gölpınarlı, Abdülbaki (1951-1972), Nedîm Divânı, İstanbul.
Günvar, Ali (1987), “Bir Nedîm Gazeli Üzerine Çeşitleme”, Şiir Atı, 3 (Nisan), 17.
Hacıtahiroğlu, Abdullah Ö. (1975), “Kasîde-i Nedîm Çelebi Der-Na‘t-ı Resûl-i Ekrem”, Diriliş, 5 (Ocak), 50-52.
Hafız Hüseyin Ayvansarayî (1985), Mecmûa-i Tevârîh, haz. Fahri Ç. Derin-Vahid Çabuk, İstanbul.
Halil Nihâd [Boztepe] (1338-40), Nedîm Divânı, İstanbul.
Halman, Talât (1998), Sessiz Soru-Şiirler, Ankara.
Hoca, Nazif (1960), “Nedîm’in Bizzat Yazdığı İddia Edilen Bir Divânı Hakkında”, Tarih Dergisi, XI, 15 (Eylül),143-148.
Horata, Osman (1987), Nedîm-i Kadîm Divânçesi, Ankara.
Horata, Osman (2003), “Lâle Devri’nde Bir Safevî Elçisi: Murtaza Kulu Han (Namî) ve Ona Yazılan Nazireler”, Journal of Turkish Studies, 27/II, 253-259.
İlhan, Attilâ (1987) Tutuklunun Günlüğü, Ankara,
İlhan, Attilâ (1991), Sisler Bulvarı, Ankara.
İlhan, Attilâ (1993), Ayrılık Sevdâya Dâhil, Ankara.
İpşirli, Mehmet (1987), “Lâle Devrinde Teşkil Edilen Tercüme Heyetine Dair Bazı Gözlemler”, Osmanlı İlmî ve Meslekî Cemiyetleri, İstanbul, 33-42.
İrepoğlu, Gül (2003), Gölgemi Bıraktım Lale Bahçelerinde, İstanbul.
İrepoğlu, Gül (1999), “Lâle Devrinin Çelebi Nakkaşı: Levnî”, Sanat Dünyamız, 73, 235-243.
İsen, Mustafa (1997), “Divânlarda Heceyle Yazılmış Şiirler”, Ötelerden Bir Ses, Ankara, 385-421.
İstanbul Armağanı-4: Lâle Devri (2000), haz. Mustafa Armağan, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
Karahasanoğlu, Selim (2008), “Osmanlı tarihyazımında ‘Lale Devri’-Eleştirel bir değerlendirme”, Tarih ve Toplum, 7 (Yaz), 129-144.
Karakoç, Sezai (2000), Gün Doğmadan, İstanbul.
Kortantamer, Tunca (1993), “Nedîm’in Şiirlerinde İstanbul Hayatından Sahneler”, Eski Türk Edebiyatı Makaleler, Ankara, 337-390.
Kortantamer, Tunca (1993), “Nedîm’in Manzûm Küçük Hikayeleri”, Eski Türk Edebiyatı Makaleler, Ankara, 391-412.
Köprülüzâde Mehmed Fuad (1918), “Sadâbâd Şâirleri”, Yeni Mecmua, II, 34 (7 Mart), 146.
Kut, Günay-Hatice Aynur (1993), “Damat İbrahim Paşa’nın İstanbul’da Yaptırdığı Çeşmelerin ve Sebillerin Kitabeleri”, Marmara Üniversitesi, Türklük Araştırmaları Dergisi, 7, 393-422.
Kürkçüoğlu, Kemâl Edip (1953), “Şair Nedîm’in Bir Arz-i Hâli”, Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul, 317-324.
Lav, Ercüment Behzad (1996), Bütün Eserleri, haz. Doğan Hızlan, İstanbul.
Macit, Muhsin (1994), Nedîm Divânı ( İnceleme Tenkidli Metin), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara.
Macit, Muhsin (2002), “Aynasında Nedîm’i Gören Şair: Halil Nihat Boztepe”, Türk Edebiyatı, 350 (Aralık), 36-37.
Macit, Muhsin (1999), “Mahallileşme Cereyanı ve Nedîm”, Yeni Türkiye, Osmanlı 9 (Kültür ve Sanat), Ankara, 711-717.
Mazıoğlu, Hasibe (1957), Nedîm‘in Divân Şiirine Getirdiği Yenilik, Ankara.
Musahipzade Celâl (1936), Lâle Devri [Şarkılı Tarihî Operet], İstanbul.
Nazım Hikmet (1976), Tüm Eserleri 5, Şiirler 5 Rübailer/Yeni Şiirler, haz. Asım Bezirci, İstanbul.
Oğuzcan, Ümit Yaşar (1997), Tüm Şiirleri 1, Acılar Denizi, İstanbul.
Ozansoy, Faik Ali (1969), Nedîm ve Lâle Devri, İstanbul.
Râmiz (1994), Âdâb-ı Zurafâ, haz. Sadık Erdem, Ankara.
Râşid (1281-1282), Târih-i Râşid, İstanbul.
Safâyî, Tezkîretü’ş-Şu’arâ, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi, No: 2549.
Sâlim (1315), Tezkîre-i Sâlim, İstanbul.
Sevengil, Refik Ahmet (1990), İstanbul Nasıl Eğleniyordu, (haz. Sami Önal), İstanbul.
Sevgi Ahmet- M.Özcan (1996), Ali Cânip Yöntem’in Eski Türk Edebiyatı Üzerine Makaleleri, İstanbul.
Sevgi, Ahmet (1993), “Nedîm’in Nevşehirle İlgili Tarihleri Üzerine”, Yedi İklim, IV, 36 (Mart), 26-30.
Silay, Kemâl (1994), Nedîm And The Poetics Of The Ottoman Court: Medieval Inheritance And The Need For Change, Bloomington.
Süleyman Sadeddin (2002), Mecelletü’n-Nisâb, Tıpkıbasım, Ankara.
Tanpınar, Ahmet Hamdi (1977), Edebiyat Üzerine Makaleler, İstanbul.
Tanpınar, Ahmet Hamdi (1982), 19 uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul.
Tarancı, Cahit Sıtkı (1993), Otuz Beş Yaş, der. Asım Bezirci, İstanbul.
Tevfik Fikret (1984), Rübâb-ı Şikeste, haz.: Asım Bezirci, İstanbul.
Yahyâ Kemâl (1983), Eski Şiirin Rüzgârıyle, İstanbul.
Yenigün, Hayri (1961), “Nedîm’in Şiirlerinden Beste Yapanlar-IV: Suphi Ezgi”, Türk Yurdu, 295 (Nisan), 39-41.
Yenigün, Hayri (1960), “Lâle Devri Âlemleri, Musikî ve Şair Nedîm”, Türk Yurdu, II, 290 (Kasım), 49-50.
Yetiş, Kâzım (1989), Nâmık Kemâl’in Türk Dili ve Edebiyatı Üzerine Görüşleri ve Yazıları, İstanbul.
Yöntem, Ali Canip (1948), “Nedîm’in Hayatı ve Çağdaşlarının Üstündeki Tesirleri”, III. Türk Tarih Kongresi (15-20 Kasım 1943), Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara, 109-121.
